Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

9.2. Nutqida kamchiligi b oigan bolalarning
diqqati
Nutqida kamchiligi b oigan bolalar diqqatining o‘ziga xosligi.
Diqqat deb ongni bir nuqtaga to‘plab, muayyan bir obyektga aktiv 
qaratilishiga aytiladi.
N u tq kam chiligiga ega b o i g a n bo lalar uch u n d iq q a t- e ’tib o rn in g
o ‘zgaruvchanligi, ixtiyoriy d iq q atn in g pastligi, o ‘z h a ra k a tla rin i 
rejalashtirishdagi q iy in c h ilik la r kabi bir qato r xususiyatlar xo s­
dir.
Diqqat ta ’sir etuvchi analizatorlarning (ko‘rish yoki eshitish) 
ishtirokiga ko'ra farqlanadi: nutqida kamchiligi bor bolalarda diqqat­
ni to ‘plash ancha m urakkab jarayon hisoblanadi. M asalan, nutqi 
to'liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda rang, shakl, 
figuralarning fazoviy joylashishini farqlashda xatolar ko‘p uchraydi. 
Bunday bolalar diqqatining tarqoqligi tufayli biron-bir ishni oxiriga 
yetkaza olmaydi.
Nutqi t o i i q rivojlanmagan m aktabgacha yoshdagi bolalarda 
diqqatni nutq va amaliy harakat o ‘rtasida b o iis h am ald a bajarib 
b o im a y d ig a n qiyin vazifa hisoblanadi. Bolalar diqqatidagi k am chi- 
liklar butun ish jarayoni davomida kuzatiladi. Ularda diqqatning 
ko‘chishi, ya’ni bir n arsad an ikkinchi boshqa narsaga, faoliyatning 
bir tu rida n boshqa turiga o ‘tishi qiyinchiliklar bilan kechadi. Buning 
sabablaridan biri ketma-ket qilinadigan ish m az m un la ri o ‘rtasida 
b o g iiq lik n in g borligi yoki yo'qligida. Agar bunday b o g iiq lik
b o i s a , diqqat tez va oson ko‘chadi. Diqqat ko'chishining yengillik 
yoki qiyinlik sabablaridan yana biri diqqat qaratilgan narsalarga 
va bajarilayotgan ishlarga nisbatan bolalarning munosabatlaridadir. 
N utq nuqsoniga ega b o i g a n bolalarda diqqat k o'chishining qiyin- 
ligi u larning o'z nuqsonlariga nisbatan m unosabatlari bilan h a m
belgilanadi. Ba’zi bolalar o ‘z nuqsonlarini anglab, u n d a n uyala- 
dilar, b a ’zilar nuqsonlariga parvo h am qilmaydilar va to ‘g ‘rilashga 
intilmaydilar. M ana shu o m illar diqqatni to ‘plashga va nutq k am - 
chiliklarini yengishga to'sqinlik qiladi.
M otor alalik bolalar bilan o'tkazilgan eksperimental tadqiqotlar 
natijalari asosida quyidagi xulosalarga kelindi:

---

— motor-alalik bolalarda ixtiyoriy diqqatning m iqdor ko'r- 
satkichlari darajasi nutqi m e ’yorda rivojlangan bolalarga nisbatan 
ancha past;
— motor-alalik bolalarda ixtiyoriy diqqatning xarakteri ko'rish 
va eshitish qo'zg'atuvchilarining t a ’siriga bog'liq bo'ladi: b und a
nutq kamchiliklariga ega bo'lgan bolalar uchun berilgan vazifalar- 
ni bajarishda so'z bilan ifodalangan og'zaki ko'rsatm alardan ko'ra 
ko'rish orqali berilgan ko'rsatmalarga o'z diqqatini jam lash osonroq 
kechadi;
— m otor-alalik bolalar u ch u n faoliyatning reproduktiv turi (nor- 
m ad a — produktiv) ko'proq xos bo'ladi, ularda biron vazifani baja­
rishda mustaqil izlanish, h a r xil variantlarni sinab ko'rish qobiliyati 
sust bo'ladi;
— o'yin faoliyatida esa m o to r alalik bolalar vazifani bajarishda 
norm al bolalar bilan bir qatorda faoliyat ko'rsatishlari m u m k in , bu 
ularning aynan o 'yin sharoitida ko'n ik m alarn i yuqoriroq darajada 
qo'llay olishlaridan, ya’ni faolroq faoliyat ko'rsata olishlaridan darak
beradi, dem ak alalik bolalar faoliyatining sifati logoped u larning 
diqqatini qay darajada jam lay olishiga bog'liq;
m otor-alalik bolalard a ixtiyoriy diqqat past d arajada rivoj­
langan bo'ladi va bu ulard a ru h iy jara y o n la rn in g shakllanish iga 
to 'sq in lik qiladi yoki faoliyat tu z ilis h in in g buzilishiga olib keladi. 
Bunda: a) yo'l-yo'riqlarni bo lalar aniq emas, balki u z u q -y u lu q
idrok etadilar; ular berilayotgan vazifa shartlariga diqqatlarini 
ja m la sh g a , uni bajarish usullari va vositalarini izlashga q iy n ala d i­
lar; yo'l-yo'riqlarni aniqlash tirib olish m aq sadida o d a td a n u tq d a n
foydalanm aydilar; b) m o to r alalik bolalar berilgan vazifalarni x a ­
tolar bilan bajaradilar, b u n d a x atolar xarakteri va vazifaning ba- 
jarilish vaqti m e ’yordagi b o lala rn ik id a n sifat jih a td a n a n c h a farq 
qiladi; d) vazifalarni bajarishda barch a o 'z -o 'z in i nazorat qilish 
turlari (oldingi, joriy va keyingi) sh a k lla n m a g a n yoki a n c h a b u z il­
gan bo'ladi (O .N .U sa n o v a, Y .F .G a rk u sh a , 1985).
D iqq atn ing salbiy jih a tla rid a n biri parishonxotirlikdir. Pari- 
shon xo tirlik diq qatni uzoq vaqt davo m idajadal bir narsaga qaratishga 
layoqatsizlikda, d iq qatning o songina va tez-tez bo'linib tu rish id a
nam oyon bo'lishi m u m k in . P arishonxotirlikning bu ko'rinishi
169

---

ko'pincha ish qobiliyati susayib ketishining va xulq-atvordagi 
uy u shm aganlikning sabablaridan biri hisoblanadi.
Sh und ay qilib, h a r qan day n utq b uzilishlariga ega bo 'lg an
b o la la rn in g ixtiyoriy d iq q atin i s h a k lla n tirish uchun uni faoli­
yat jara y o n id a m u n ta z a m va tiz im li rivojlantirib borish kerak. 
B unda diqqat b u z ilis h in in g h a r bir n utq ka m c hiligida (alaliya, 
d iz a rtriy a , rinolaliya, d u d u q lan is h va h.k.) o'ziga xos n am oy on
bo'lish xususiyatlari hisobga olin ishi va bu ish boshqa oliy psixik 
fu n k siy a la rn in g rivojlanishi bilan yaqin a lo q a d a olib bo rilishi 
shart.