|
9 .4 . Nutqida kamchiligi bo‘lgan bolalar tasavvuri
Inson ongida ilgari eshitish, ko'rish, sezish orqali idrok qilin-
gan oby’ektlar to'g'risidagina emas, balki idrok qilinm agan obyektlar
(narsalar, voqealar, shaxslar, joylar va sh.k.) to'g'risida ham tasav-
vurlar bor. Xayol (tasavvur) boshqa psixik jaray on larning faoliyatini
boyitadi.
Tasavvur qilishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: bor
liqni tasavvurlarda ko'rish va turli hayotiy m u am m o la rn i yechishda
ulardan foydalanish im koniyatini ta'm inlaydi; hissiy m unosabatlar-
ni boshqaradi; bilish jarayonlari va inson holatini ixtiyoriy boshqa-
radi; insonni ichki jih a td a n shakllantiradi; faoliyatni rejalashtiradi
va dasturlashtiradi.
Hozirgi kunda korreksion-logopedik ishni bolalarda bilish j a
rayonlarining rivojlanishidagi kam ch ilik larn i hisobga olgan holda
tashkil etish zarurligi defektologiya fan in in g dolzarb m asalalaridan
bo'lib qolmoqda. Bu esa nutq kam chiliklariga ega bo'lgan bola
larda turli psixik jarayonlarning o'ziga xos xususiyatlarini maqsadga
yo'naltirilgan holda chuqur o'rganish masalasining m uhim ligini
belgilab beradi. Hozirgacha bunday bolalarda idrok, xotira, tafakkur
bilan bir qatorda tasavvurning rivojlanishiga tegishli a n c h a-m u n c h a
ilmiy va eksperimental material to'plandi.
M e’yorda
rivojlangan
bolalar
tasavvurini
o'rganishga
bag'ishlangan tadqiqotlarda tasavvur va nutq o'rtasida yaqin aloqa
borligi t a ’kidlanadi. «Tasavvurning rivojlanishi ustida olib borilgan
kuzatishlar, — deb yozgan edi L.S. Vigotskiy, — bu funksiyaning
nutq rivojlanishiga bog'Iiqligini ko'rsatdi. Nutq rivojlanishidagi
kam chiliklar tasavvur rivojlanishiga ham to'sqinlik qiladi».
Nutqi to'liq rivojlanmagan maktabgacha yoshdagi bolalarda
tasavvur xususiyatlari bir qator m etodikalar asosida olib borilgan
eksperimental kuzatuvlar natijasida tekshirildi va tadqiq etildi.
Tadqiqotlarda bolalarning ijodiy tasavvurini o'rganishda ko'proq
«Berilgan geometrik shakl bo'yicha rasm yaratish», Rorshax testi,
«Boshi bor rasmni tugallash» metodlari qo'llanadi. Bunda eksperi-
ment individual va guruhiy shaklda olib borilishi m um kin. Eksperi-
m entning borishida bolalarning berilgan vazifani bajargan vaqti,
ular faoliyatining sifat jihatdan tahlili o'tkazildi.
Nazorat va eksperimental g u ruh la r birinchi m etodika bo'yicha
tekshirilganda shu narsa ayon bo'ldiki, bajarilgan rasm larning soni
bo'yicha nutqi to'liq rivojlanmagan bolalar guruhi bilan m e ’yordagi
bolalar guruhi o'rtasida uncha sezilarli tafovut kuzatilmadi. Biroq
m e ’yordagi bolalar rasmlarida yaratilgan obrazlar soni eksperim en
tal g u ruh bolalarinikidan o 'rta hisobda beshtaga ko'proq ekani
m a ’lum bo'ldi. Nutqi m e’yorda rivojlangan bolalar figuralarni fa
zoda joylashtirishda ham nutq kamchiliklariga ega bo'lgan bolalarga
qaraganda ancha erkin ish tutishi m a’lum bo'ldi.
Shunday qilib, nutqida kamchiligi bor bolalar chizgan rasm lar
obrazlarning qashshoqligi, fazoviy tasavvurlarning noaniqligi bilan
ajralib turadi.
M a ’lum ki, o 'y in — bolalarning tabiiy holati. Nutqi to'liq
rivojlanm agan bolalar turm u sh mavzusiga oid o 'y in la rn i ko'proq
yaxshi ko'radilar, chunki ular uncha keng tasavvurni talab etmaydi
va h a r kuni kuzatiladigan tanish s a h n ala rd a n iborat bo'ladi. Biroq
ko'p holda u larn in g o'yinlari o 'z in in g bir xilligi, m az m u n i deyarli
174
V
boyitilmasligi bilan x a rakterlanadi. O'ylab qo'yilgan fikr m u s
tah k a m b o i m a y d i va o 'y in ayrim hollarda tu gallanm ay to 'x ta tib
qo'yiladi. Nutqiy nuqsonga ko'ra o'z a ro m uloqot im koniyatlari
ch eklangan bo'ladi. Xulosa qilib aytganda, nutqi to'liq rivojlan
magan b olalarda o 'y in faoliya.ti m e ’yorda nutq rivojlanishiga ega
tengdoshlariga n isb a ta n a n c h a sust bo'ladi, o 'yin yangi d e ta lla r
bilan boyitilmaydi.
Nutqi to'liq rivojlanm agan bolalar uchun ijodiy topshiriqlarni
bajarish qiyinchilik tug'diradi: m asalan, pedagog hikoyasini qayta
gapirib berish, shaxsiy tajribadan olingan h o disalarni gapirib b e
rish. Ular so 'z n in g k o 'c h m a m a ’nosini m etaforalarni yaxshi tu -
shunmaydi. Bu m u a m m o la rn i b a rta ra f etish uchun rivojlantiruvchi
t a ’lim d a stu rin i ishlab chiqish va m ash g'u lotlarda bolalar bilan
tasavvurni tak om illashtirish va bola ijodiy qobiliyatlarini faollash-
tirishga qaratilgan m axsus topshiriq va m ashqlardan m u n ta z a m
foydalanish kerak.
Bu ishni bir qancha yo'nalishlarda tashkil qilish m u m k in. N u t
qiy rivojlanishda orqada qolayotgan bolaga xayolidagi fikrni o'yind a
yaratish va tatbiq qilish qiyin. Shuning uchun ishning birinchi bos
qichida pedagog bolalar o 'y in in in g faol ishtirokchisi bo'lishi kerak.
Katta o d a m n in g o'yinga qiziqqanligi, o'zini tabiiy tutishi, sami-
miyligi m uhim dir.
Bola ijodi yorqin hissiy k e c h in m ala r bilan organik ra
vishda bog'liq. Biroq nutqi to'la rivojlanmagan bolalar, m asalan,
g 'am g in yoki quvnoq ertak, she’r, nafis kuyning m a z m u n in i to'liq
idrok etmaydilar, sh u n in g uchun u n d a n yetarli darajada hissiy
t a ’sirlanmaydilar. U la rn in g nutqi u ncha ifodali emasligi, h a ra k a t
lari erkin emasligi bilan ajralib turadi, bolalar o'ziga yetarli darajada
ishonmasligi ko'rinib turadi. M a n a shu xususiyatlarni e ’tiborga olib,
tuzatish ishida artterapiya, teatrlashtirishdan foydalanish, ko'proq
musiqa va logoritm ikaga m urojaat qilish kerak.
Shunday qilib, nutqi to'liq rivojlanmagan m aktabgacha yoshdagi
bolalar o 'z la rin in g sog'lom tengdoshlaridan tasavvur darajasining
yetishmasligi bilan farqlanadilar; nutqi to'liq rivojlanmagan bola
lar uchun b irm u n c h a faoliyatsizlik, harakatlarda sustkashlik, xayo-
lot o lam in in g torligi, obrazlarni fazoda joylashtirish m alakasining
yetishmasligi kabi belgilar xos. Shularni e ’tiborga olib, bolalar ijodiy
qobiliyatlari shakllanishiga ko'ra ishning birinchi yo'nalishi — tasav-
vurni rivojlantirish va mazmunli-rolli o 'yinlar vositasida hissiyot
olamini boyitishdan iborat.
Ishning ikkinchi yo'nalishi maxsus topshiriqlardan foydalanishni
ko'zda tutadi, ularni bajarish jarayonida tayyor tasavvurlarni qayta
hosil qilish va shu asosda yangilarini yaratish qobiliyati rivojlanti-
riladi.
Uchinchi yo'nalish bolaning faol nutqini rivojlantirishdan ibo
rat. Bolalarda ijod qilish, yangilik yaratishga intilish, fikrlash va
tasavvur qilish kabi yuqori psixik jarayonlari ilk bolalikdan rivojla-
na boshlaydi. Aynan ularning rivojlanishiga 5—12 yoshgacha bo'lgan
bolalarni tarbiyalashda katta e’tibor berish zarur. Bu davrni olimlar
senzitiv, ya’ni tasavvurni fikrlash va tasavvur qilishni rivojlantirish
uchun eng m a ’qul davr deb hisoblaydilar.
Do'stlaringiz bilan baham: |
