Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Afaziya 
- bosh m iyaning lokal jarohatlanishi natijasida ro'y 
beradigan nutqning to'la yoki qism an yo'qolishi. 
A .R . 
Luriyaning 
tasnifiga ko'ra afaziyaning yetti xil formasi mavjud: motor, sen­
sor, mnestik, semantik, d in am ik , am nestik, total afaziyalar. M otor 
afaziyada harakatlantiruvchi m o tor nutq markazi (Broka markazi) 
shikastlanadi. M otor afaziyada nutq n in g ekspressivligi buziladi, be-

---

m or butunlay gapira olmaydi yoki faqat ayrim so'zlarni, qisqa-qisqa 
jum lalarnigina ayta oladi. Bunda so'zlarning tovush va bo'g'inlar 
strukturasi buzilgan bo'ladi. M otor afaziyada bemorlar o'zgalar 
nutqini ko'pincha tushuna oladilar. Sensor afaziyada Vernike nutq 
markazi zararlanadi. Bunda bemorlar so'zlar va nutq tovushlarini 
idrok etolmaydilar va boshqalar nutqini tushunmaydilar. Afaziya 
alaliyadan farq qiladi. Alaliyada nutq rivojlanishi buzilsa, afaziyada 
aslida rivojlangan nutq yo'qoladi. Total afaziyada bem or ham ga­
pira olmaydi, ham o'zgalarning nutqini tushunolmaydi. A m nestik 
afaziyada bemorlar so'zlar va ularning m a ’nosini esdan chiqaradilar. 
Ular bilan logopedik m ashg'u lotlar o'tkazish bilan bir qatorda tibbiy 
tadbirlar ham olib boriladi.
Duduqlanish 
— periferik nutq apparatining pay tortishi nati­
jasida nutq su r’ati va ravonligining buzilishi. Bunda ayrim tovush 
va bo'g'inlar, so'zlar qayta-qayta takrorlanadi yoki to'xtalib talaf­
fuz etiladi. I.P. Pavlovning oliy nerv faoliyati qonuniyatlari haqidagi 
t a ’limotiga ko'ra, duduqlanish nevrozning bir turi hisoblanadi. Oliy 
nerv faoliyatining buzilishi va nutq m exanizm larini boshqarishda 
ishtirok etadigan oliy nerv jarayonlarining buzilishi duduqlanish- 
ning asosi hisoblanadi. Ovoz bo'lim ida pay tortishganda, tovush 
(un) paychalari bir-biriga m ah k a m jipslashib, o'z vaqtida bir-biridan 
ajralolmaydi, natijada tovushlar, bo'g'inlar to'xtalib-to'xtalib talaf­
fuz qilinadi. Artikulatsiya bo'lim ida pay tortishishi ko'proq til va 
lab mushaklariga tarqaladi. Nafas bo'lim ida pay tortishishi nati­
jasida nafas chiqarish jarayoni nafas olishdan ustun kelib, chiqa- 
yotgan havo oqimi talaffuz etish uchun yetishmaydi. Duduqlanib 
gapirishning og'ir formasida pay tortishishi yuz va ta n a muskul- 
lariga ham tarqaladi. B unda beixtiyor ko'z olaytirish, boshni orqaga 
tashlash holatlari ham kuzatiladi. Aslida pay tortishishi ikki xil 
bo'ladi: klonik va tonik. Klonik pay tortishish vaqtida so'zning bi­
rinchi tovushi yoki bo'g'ini bir necha m arta takrorlanadi (pa-pa- 
pa-parta). Tonik pay tortishish vaqtida esa so'z boshida to'xtalish 
ro'y beradi va tutilib gapiruvchi bir tovushdan ikkinchi tovushga 
o'tolmaydi, uzoq tutilib, to'xtalib qoladi (p... parta). Odatda, tutilib 
gapirish 2—3 yoshdan boshlanadi. Duduqlanishga qattiq qo'rqish, 
turli yuqum li kasalliklar, noto'g'ri nutq tarbiyasi va psixik zaif-
158
V

---

lik, irsiyat moyilligi sabab bo'ladi. D uduqlanish hayajonlanganda, 
uyalganda, kutilm agan vaziyatlarda ko'proq sodir bo'ladi. Bola o'z 
vaqtida to'g'ri davolanm asa, m aktabga chiqqanda duduqlanish ya- 
na d a kuchayadi. D u d uqlanish, ayniqsa o'sm irlik davrida kuchayishi 
m u m k in . Duduqlanish nevroz (asab) kasalligining alohida formasi 
bo'lganligi uchun, tibbiyot, psixoterapevtik vositalar va tadbirlar 
kompleksi yordam ida b a rta ra f etiladi. Vrach-psixiatr tutilib gapiruv- 
chiga d o ri-d a rm o n va psixoterapevtik davo tadbirlarini belgilaydi. 
Pedagogik-logopedik tadbirlarning vazifasi m u n ta z am o'tkaziladigan 
m ashg'ulotlar paytida tutilib gapiruvchi nutqining to'g'ri, tekis, ra- 
von ifodali chiqishiga erishishdan iborat.