|
6 .2 . Eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda yozma nutqni
shakllantirishning psixologik asoslari
Yozm a n u tq insonga egallangan tajribani belgilash va uni av-
lodlarga berish im k o n in i beradi. Y ozm a nutq psixologik nuqtayi
n a z a r d a n og'zaki nutqqa n isb atan m u ra k k a b ro q va nutqn ing qi
yin shakli sanaladi. U m avhum bo'lib, bola uni sekin egallaydi.
O d a td a , bola bu nutq shakli bilan m a k ta b d a tanishadi. K a r bola
u ch u n og'zaki nutqqa nisbatan yozm a nutq yengilroq sanaladi.
Uni idrok etish u c h u n eshitish kerak em as, ko'ruv idrok esa ularda
sog'lom bo'ladi. Yozma nutq s h a k lla n ish id a nafaqat eshituv anali-
zatorlari, balki kar bolada sog'lom b o 'lg an ko'ruv, harakat anali-
zatorlari h a m katta rol o'ynaydi. B u n d a n tashqari bu n u tq n in g
s h a k lin i kar bola ru hiy energiyani ishlatsa, og'zaki nutqni shakl-
lan tirishd a ko'proq ru hiy energiya sarflanadi. Shu sababli esh i
tishida nu qson i bo'lgan bolalarda yozm a n utq ni egallash og'zaki
n u tq n i egallash bilan parallel yoki u n d a n o ld in ro q davom etadi.
Yozma n u tq n i q o'llash vositasi h a r f sanaladi. Yozma nutqni egal
lash savodga o'rgatish, h a r f yozish va tovush a n a liz va sintezini
am alga o s h irish n i ko'zda tutadi. L ek in yo zm a nutq og'zaki nutq
asosida shakllanadi va rivojlanadi. Og'zaki n u tq n i, tilning tovush
ta rk ib in i’egallagan bola nutqiy o q im n i aniqlash i m u m k in . Boshqa
to m o n d a n yozma nutqni egallash o g'zaki n utqni egallashga olib
keladi. Yozuv so 'z n in g tovush tarkibini a n iqla sh, fik rla rn in g aniq
ifodalanishiga olib keladi. Ta’lim a m aliyotida yozuv va o'q ish n in g
turli b uzilishlari uchraydi (xususan, yozm a nu tq va o'qish j a r a
yonlari buzilishlari, disgrafiya, disleksiya, agrofiya). Disgrafiyada
bola yozuvda ayrim ha rflarn i tush irib qold iradi yoki alm ashtiradi
h a m d a yozuvda so'zlar o'rtasiga boshqa h a rf la r n i qo'shib yozadi.
Disleksiyada h a rfla rn i o m m alashtirib , tu sh irib qoldirib o'qiydi.
E shitishida nuqsoni bo'lgan bolalar yozm a nutqida q anday nuq-
s o n la r kuzatiladi?
Eshituvchi va gapiruvchi bola yozm a nutqsiz egallash jara y o
nida m a ’lum darajadagi lug'at boyligi va gap tuzish malakasiga
ega bo'ladi. K a r bolada bu nutq shakli bilan p uxta asosga ega
b o'lm ay shakllanadi. U nda eshituvchi tayanadigan akustik va ki-
103
nestik obrazlar mavjud bo'lmaydi. Bu yozuvni egallash jarayonini
tormozlaydi. Kar bola uchun gapning g ram m atik tizim i, so'z birik-
masi, qoidasi, so'z larning g ram m atik aloqasini egallash qiyinchi
lik tug'diradi. J.I.Shif, T.V. Rozonova, A.M. Potilskiy va boshqalar
to m o nid an o 'tkazilgan tadqiqotlar ko'rsatishicha, eshitishida n u q
soni bo'lgan bolalar yozma nutq nin g keng tarqalgan va tipik xatosi
agram m atizm tizimlardir, ya’ni gram m atik sh akllarning shaxs-son,
egalik, kelishik qo'sh im ch alarini qo'llashda xatolar yuzaga keladi.
A.M . Komdber, A.F. Nogilskaya eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar
o'z yozma nutqlarida so'zlarni noto'g'ri qo'llash, gap bo'laklarini
tashlab ketish hollari ko'p uchraydi, deb ko'rsatadilar. Eshitishida
nuqsoni bo'lgan bolalar mustaqil yozma nutqlarida h odisalarni ba
yon qilishda mantiqiylik va ketma-ketlik yetarli darajada bo'lmaydi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar bayon etilayotgan m aterialni re-
jalashtirishda qiynaladi. Ba’zan ular bosh asosiy m a ’nosini tushirib,
ikkilamchi qism larni tavsiflashga o 'tib ketadilar. M .K o lberg eshi
tishida nuqsoni bo'lgan bolalar yozma nutqni tavsiflab, u n in g qu-
yidagi xususiyatlarini t a ’kidlab o'tadi: so'zlarni noto'g'ri tanlash;
so'zning tovush tarkibini buzish; gapdagi so'zlarni bog'lashda xa-
toliklarga uchrashi.
Sog'lom va eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar yozma nutqini
qiyoslab, olim sog'lom bolalar hodisalarni to'liq bayon etishlari,
to'g'ri rejalashtirishi, o 'zidan kam narsa qo'shishini aytib o'tadi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar voqea-hodisalarni m az m u n i-
ning to'liq tavsiflashga qiynaladilar. N.G . Morozova, A.F. Pongils-
kaya va boshqalar eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar yozma nutqni
tushunishda h am xatoliklar uchrashini ko'rsatib o'tadilar. Eshi
tishida nuqsoni bo'lgan bolalar sodda m atn n i tushunish va o'qishda
qiynaladilar. O'qish m urakk ab analitik, sintetik jarayon bo'ladi.
A.I. Sokolova eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning o'qish j a r a
yonini tekshirib, unga t a ’sir qiluvchi om illarni (gap tuzilishining
g ram m atik xarakteri, o 'q u vchining hayotiy tajribasi va bilimi)
tavsiflab beradi. N.G. Morozova kar o'quvchilar m a tn n i tushunish
holatini tadqiq etib, o'qishni tu sh u n ish n in g bir necha bosqichi-
ni ochib beradi. Birinchi bosqich analiz, ikkinchi bosqich sintez,
uchinchi bosqich analiz-sintez.
104
Do'stlaringiz bilan baham: |
