|
6 .3 . D aktilologiya va im o-ishora nutqi eshitishida nuqsoni b o ig a n
bolalar nutqi sifatida
Daktilologiya kar va zaif eshituvchi bolalar nutqining o'ziga xos
shaklidir. U so'zlashuv nutqiga imo-ishora nutqiga nisbatan yaqindir.
U yozma harakatga ko'ra yozma nutqqa o'xshab ketadi. Uning vosita-
lari grafik belgilar harflar emas, balki qo'l, barmoq harakatlari hisobla
nadi. O'zbek tilining har bir harfi o'zining harakatli ifodasiga egadir.
Kar bolalarga daktil belgilarini uch guruhga tasniflash mumkin:
1) chizuvchi harflar (z, b, d);
2) h a r f shaklini ifodalovchi h arflar (о, 1, m, t);
3) shartli belgilar (v, j, n).
Daktil nutqi so'zlashuv nutqining barcha qoidalariga ko'ra shaklla
nadi va uni kar bola egallashi mumkin. Bog'cha davrida kar bola daktilo-
logiyaga savod o'rganish uchun murojaat qiladi. Tadqiqot ko'rsatishi-
cha, daktilologiya eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar so'zlashuv nutqini
shakllantirish uchun yordamchi vosita bo'lib xizmat qiladi.
Eshitishida
nuqsoni
bo'lgan
bolalar
t o m o n id a n
keng
q o'lla n ila d ig a n im o -ish o ra nutqi m u loqotga ehtiyoj yuzaga kelish
natijasida n am oy on bo'ladi. K a r bola q o ila y d ig a n tabiiy dastlabki
im o -is h o ra la r ju d a sodda bo'ladi. M asalan , u biror n a rsa n i xohlasa,
uni qo'li ,bilan ko'rsatadi. A sta -se k in bu jarayo n m u rak kablash ib
boradi, shartli xarakterga ega bo'lib, m u lo qot funksiyasini bajara
boshlaydi. So'zlashuv n u tq id a n farqli, im o-ishora nutqi ko'ruv va
harak at sezgilari asosida na m oyon bo'ladi. S o 'z n in g realizatsiya
vositasi tovush yoki grafik qobiq bo'Isa, im o-ishora n u tq in in g vosi
tasi qo'l harakatlari va unga m os y u z n in g m im ik ifodalari. Bizning
n u tq im iz ikki funksiyani bajaradi: m uloqot vositasi va tafa k k u r
quroli. Bu funksiya im o -ish o ra nutqi orqali h a m bajariladim i?
M a iu m k i, eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar imo-ishora yor
d am ida muloqotga kirishadilar. Im o-ishora nutqi atrof-olam ni tus-
hunishga yordam beruvchi vosita sanaladi. M asalan, oilada kar bola
imo-ishora nutqidan foydalangan holda tarbiyalanadi, lekin uning
rivojlanish darajasi yuqori bo'ladi. Shunday qilib, im o-ishora eshit
ishida nuqsoni b o ig a n bolalar uchun m uloqot funksiyasini bajarishini
ta’kidlash joiz. Bu jih a td a n u og'zaki nutq shakliga o'xshashdir. Lekin
105
u chegaralangan davrada, faqat kar shaxslar o ‘rtasida muloqot quroli
sifatida namoyon bo'ladi. Nutq tafakkur quroli sifatida namoyon
bo'ladi. U o'zining birinchi vazifasini bajara olmaydi, tafakkur
quroli sifatida faoliyat ko'rsata olmaydi. Imo-ishora nutqining qurish
materiali m im ik belgilar foizidir. So'zdan farqli, imo-ishora belgilari
bir qator o'ziga xosliklarga egadir. Ayrim m im ik belgilar so'z kabi
muloqot elementiga egadir. So'z q a t’iy va universal ahamiyatga ega.
M im ik belgilar esa q a t’iy bo'lmaydi. Ko'p tushunchalar kar shaxslar
o'rtasida bir xil ishora bilan ifodalanadi. Ularning xarakteri t a ’lim
jarayonida so'zlashuv nutqi vositasida o'zgarishi m um kin. So'z tarki-
bida tovush kompleksi va ma'nosi bo'yicha m ustahkam lash aloqasi
mavjud bo'lib, uni ixtiyoriy buzib bo'lmaydi. So'zning tovush tarkibi
buzilsa, u o'zining funksiyasini bajarmay qoladi. Tovush kompleksi
uning m a’nosi bilan umumiy bog'liq emas. Ayrim m im ik belgilar-
da bu aloqa yaqqol namoyon bo'ladi. Ko'p olimlar m im ik belgi-
larni tasniflashga harakat qilganlar (N.G. Morozova, R.M.Boskis,
L.V. Zankov, G.L.Zayseva, N.F. Slezina). Ularning ilmiy ishlari nati-
jalariga tayanib m im ik belgilarni quyidagicha tasniflash m umkin:
® $
A
В
D
E
F
G
J
К
L
w
M
a
4> l^Q
s
^ т
и
_______
’^ X
z
0 ‘
G‘
Sh
Ch
iy
Kg
106
1. K o i u v sezgisiga asoslangan belgilari:
a) ko'rsatuvchi ishning belgilari (burun, ko'z, stol, shkaf, u);
b) predm et
konturi
yoki
lining
xarakterli
xususiyatlarini
ko'rsatuvchi m im ik belgilar (yulduz, g'oz, ona);
d) to'liq yoki qism an immitatsiya qiluvchi xarakterlar.
2. Sezgilarga asoslangan belgilar.
3. Hid sezgilariga asoslangan belgilar.
4. Teri sezgilariga asoslangan belgilar.
5. M a z a -ta ’m sezgilariga asoslangan belgilar.
6. Organik sezgilarga asoslangan belgilar.
7. Emotsional sezgilarga asoslangan belgilar.
8. M im ik o -d a k til sezgilar.
9. Tabiiy sezgilar.
10. Shartli sezgilar.
11. Sonni ifodalovchi sezgilar.
12. O 'tk azu vchan m im ik sezgilar.
M im ik belgilar tarkibi q a t ’iy va bir turga ega bo'lmaydi. Karlar
Yangi tu shu nchalarn i egallashi va nutqda yangi so'z paydo bo'lishi
bilan m im ik belgilar yuzaga kela boshlaydi (televizor, bomba). Ay
rim m im ik belgilar bir to m o n d a n konkret va ko'rgazmaliligi, ikki
to m o n d a n diffuzligi va differensiallashmaganligi bilan xarakterla-
nadi. Shuning u chun, uy belgisi ko'p qavatli uy, hovli-joy m a ’nosida
ishlatilishi m u m k in . Shu sababli, m im ik belgilarda um um lashti-
rishlar ko'p uchraydi.
S hunday qilib, eshitishida nuqsoni bo 'lgan b o lala rning im o -
ishora nutqi so'zlashuv n u tqida n ju d a katta farq qiladi. Bu farq u nin g
vazifasi, tarkibiy qism lari va m im ikasiga h am xosdir. U asosan so'z
va m im ik belgini solishtirganda, gapdagi so'z b o 'lak la rin i bu ikki
t u rd a nutq shaklida nam oyon bo'lishida yaqqol ko'zga tashlanadi.
Og'zaki nutqqa n isbatan chegaralanganligi, tak o m illash m a g an li-
giga qaram ay im o-ish ora nutqi kar shaxslar u c hun asosiy muloqot
qurolidir. Pedagogik jarayon d a im o -ish ora n u tq id a n foydalanish
ilk bosqichlarda yaxshi sa m a ra beradi. Lekin eshitishida nuqsoni
b o'lgan bolalar m aktabi t a ’lim jara y o n in in g bosh m aqsadi ular
ning og'zaki nutq ini shakllantirishdir. Q uyida eshitishida nuqsoni
bo'lgan bolalar im o -ish o ra nutqi n a m u n a la ri keltiriladi.
107
Televizor — k a ftlarn in g ko'rsatkich b arm oq lari va jim jiloqlari
oldi birlashadi, qolgan b a rm o q la r bukilgan holatda bo'lib, kaftlar
ikki tom onga y o'naltiriladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
