Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Savol va topshiriqlar
1. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning xayol xususiyatlari 
qanday?
2. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning xayolini rivojlantirish 
yo'llarini izohlang.
5 .6. Eshitishida nuqsoni boMgan bolalar tafakkurini
rivojlantirish
Tafakkur haqiqatni bevosita va um u m lash g a n holda aks 
ettiruvchi bilish jarayonidir. Hozirgi kun d a bolalar ta fa k k u rin in g
rivojlanishining uch bosqichi - k o 'rg azm ali-harak at, ko'rgazm ali- 
obrazli, so'zli-m an tiq tavsiflanadi. So'nggi bosqichda u m u m - 
lashish, tu sh u n c h a n in g shakllanganligi darajasi, ishlatiladigan 
m aterial xarakteriga ko'ra konkret tushunch ali va abstrakt tus- 
hu nchali 
tafa k k u r 
o 'z a ro
tasniflanad i. 
K o 'rgazm ali-h arak at 
tafakkuri predm et bilan tashqi harakatni o'zida jam laydi, bund a 
bola m aqsadga erishish vositasi sifatida turli p redm etlardan foy- 
dalanadi. Am aliy vazifalarni amalga oshirishda m u a m m o n i hal 
etishni bir sh aroitdan ikkinchisiga o 'tkazish zaruriyati yuzaga 
keladi. Bu ko'rg azm ali-harak at u m u m la s h m a la rin in g shaklla- 
nishiga olib keladi. K o 'rg azm ali-harakat ta fa k k u rin in g o'ziga xo­
sligi, bir sharoitdan boshqasiga o'tish d a bola harakati va p red ­
met aloqasi, m unosabati tam oyili to'liq nam oyon bo'lmasligi 
bilan belgilanadi. Shunday- qilib, nutqiy rivojlanishgacha tafak­
k u rn in g inert, h a ra k a tc h a n emasligi kuzatiladi. M a ’lum nuqtayi 
n a z ard a n bola narsani anglab, u n d a n qiyinchilik bilan ajraladi. 
Nonutqiy m uloqot im o-ishora yoki so'zlashuv nutqini shakllan- 
tirish uch un asosiy omil sanaladi. K ar bola nutqini rivojlantirish 
uning tafa k k u rin i rivojlantirishda m u h im o'ring a ega. A.V. Z a p o -
96

---

rojets fikricha, b o lan in g am aliy tajribaga va sensor tarbiyaga 
ega bo'lishi asosidagina bu jaray on am alg a oshishi m u m k in li-
gini e ’t ir o f etiladi. K o 'rg a z m a li-h ara k a t tafakk uri rivojlanishidan 
o rq ad a qolish nutqi mavjud b o 'lm a g a n eshitishida nuqsoni bo'lgan 
b olalard a h a m uchraydi.-N.V. Yashkova tadq iqotlarida eshitishida 
n u qso n i bo'lg an bolalar sog'lom bolalarga n isbatan katta yoshlarda 
k o 'rg az m a li-h a rak a t vazifalarini y axshiroq hal eta olishi aniqlan - 
gan. 9 —10 yoshlardagi eshitishida n u q so n i bo'lgan bolalar uchun 
ka tta la r harakatiga taqlid qilish xosdir. E shitishida nuqsoni bo'lgan 
b olalar h a ra k a tn i um u m lash tirish usuliga ega bo'lm aydilar, shu sa­
babli bu vazifani o'rgatish u c h u n to 'rt m a ro ta b a ko'p vaqt va uch 
m a ro ta b a ko'p ko'rgazm a kerak bo'ladi.
A .R .L u riy a va F.L.Yudovich nutqiy rivojlanishi orqada qol­
gan sog'lom egizak bolalar tafa k k u rin in g o'ziga xos xususiyatlarini 
tadqiq etgan. Bolalar harakatni s o'zd an ajratish, rejalashtirish, ele- 
m e n ta r tasniflash malakasiga ega bo'lm aganlar. Predm et ifodasi, 
belgi, m unosabatlarini anglab bola predm et obrazlari bilan tafakkur 
harakatlarini amalga oshiradilar.
E shitishida nuqsoni bo 'lg an bo lalar uzoq m uddat davom i- 
d a ko 'rg azm ali-o b razli ta fa k k u r bosqichida qoladilar. X ususan, 
T.V. Rozonova tadqiqotlarida e sh itish id a nuqsoni bo'lgan b o la ­
larn in g k o'rgazm ali-obrazli ta f a k k u rin in g rivojlanishidagi farq 
m a k ta b t a ’lim in in g boshida k u z a tilis h in i isbotlaydi. K o 'rgazm ali- 
obrazli tafa k k u rn i rivojlantirish m odel tasavvurlarni u m u m la s h ti­
rish im k o n in i yuzaga keltiradi. K o 'rg a z m a li-o b ra z li tafa k k u rn i 
sha klla n tirish so'zlash n u tq in in g shakllanish i bilan bog'liq bo'lib, 
k o'rgazm ali-ob razli ta fa k k u rn i so 'z li-m a n tiq tafakk uri bosqichiga 
o'tishi sog'lom bolalarga nisbatan eshitishida nuqsoni b o'lgan b o ­
lalarda uzoq m ud d at davom ida am alga oshadi. Bu fikrlash o p - 
eratsiyalarining rivojlanishida n a m o y o n bo'ladi. Fikrlash o per- 
atsiyalari tizim ga tashk illash tirilg an u m u m iy harakatlardir. Bu 
fikrlash operatsiyalari a s ta -se k in lik b ilan am alg a oshadi. E sh it­
ishida nu qson i bo'lgan bolalarda fikrlash operatsiyalari eshituvchi 
bolalarga n isb atan kech shakllanadi. A n a liz va sintez jara y o n in in g
rivojlanishida h am orqada qolish kuzatiladi. Bu jaray on lar yanada 
uzoq m ud datli va sistematik ta rz d a am alga oshadi. Taqqoslash
97

---

jarayonida farqlarni topish va o ‘xshatish m unosabatlari am alga 
oshadi. I.M .Salovyov t a ’kidlashicha, eshitishida nuqsoni bo'lgan 
bolalarda taqqoslashning quyidagi jihatlari nam oyon bo'ladi: ikki 
predm etni taqqoslashdan b irin ing analiziga o 'tib ketish, vazifani 
soddalashtirish, pred m etlarn i taqqoslashdagi qiyinchiliklar k u z a ­
tiladi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalarning o'sm irlik chog'ida 
taqqoslash texnikasini egallashda y u tuqlar kuzatiladi, taqqoslash 
sifati oshadi.
Abstraksiyalash jarayoni sujetli-rasm o'y in va o'quv faoliyati j a ­
rayonida amalga oshadi. Sujetli-rasm o 'tin n in g xarakterli xususi- 
yati o'rindosh predm etlarni qo'llash hisoblanadi. Almashtiriluvchi 
predm etlar xususiyatini ajratish va taqqoslash abstraksiyaga asosla­
nadi. Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar alm ashtirilgan predm e t­
larni qo'llashda qiyinchiliklarga uchraydilar. H atto alm ashtirish 
uch un funksional m u m k in bo'lgan predm etlar ular to m onidan har 
doim qo'llanilm aydi, ularni real funksional aham iyatida ajratish 
eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun qiyin tarzda kechadi. 
N .l . S h i f m a ’lumotlariga ko'ra, m aktabgacha yoshdagi, m ak tab 
yoshidagi eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar uchun alm ashtiruvchi 
vosita sifatida tanishga nisbatan, notanish predm etlarni qo'llash 
qulaylik tug'diradi. Abstraksiya jarayonida orqada qolish eshitishi­
da nuqsoni bo'lgan bolalar o'quv faoliyatida ham orqada qolishiga 
sabab bo'ladi.
Fikrlash operatsiyalarini amalga oshirish eshitishida nuqsoni 
bo'lgan bolalarda nisbatan kechroq amalga oshishini bir qator psi- 
xolog olim lar o'z ishlarida ko'rsatib o'tadilar.
So'zli-mantiq yoki tushunchali tafakkur rivojlanishida eshiti­
shida nuqsoni bo'lgan bolalarda sog'lom bolalarga nisbatan o'ziga 
xoslik kuzatiladi. Eshitishida nuqsoni mavjud bolalarda tafakkur 
va nutqning rivojlanish yo'nalishi, eshituvchilarga nisbatan kech 
amalga oshadi. Kundalik qiyinchiliklarni b a rta ra f etish uchun, in- 
tensifikatsiya qilish yetarli emas, chunki har qanday so'z yoki fraza 
tafakkur rivojlanishiga ijobiy t a ’sir ko'rsatmaydi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar kattaliklarni taqqoslash, 
kattaliklar o'zaro m unosabatini tushunish, m asala m az m u n id a n
uni ko'rgazmali ifodalash, berilgan m unosabatlarda ko'rgazmali
98
N

---

sharoitda ajratishni ifodalovchi bir qator m asalalarni hal etishda 
qiyinchiliklarga uchraydi. Asosiy qiyinchiliklar m atn m az m u n i 
bo'yicha xulosa chiqarish, m a ’lum otlarni analiz va sintez qilishda 
yuzaga keladi. B unda eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar m az m u - 
nan to'liq b o 'lm ag an, lekin nutqiy vositalar bilan ifodalangan javob- 
larni bayon etadi.
Eshitishida nuqsoni mavjud bolalar t a ’lim jarayonida ularning 
tafakkur xususiyatlarini hisobga olish darkor. T.V. Rozonova o'zgacha 
yondashuvni talab etuvchi bolalarning 3 g u ru h in i tasniflaydi:
Birinchi guru hga ko'rgazmali va tushun ch ali tafak ku r rivojlani­
shi yuqori darajada bo'lgan bolalar kiradi. U la r eshituvchi bolalar 
bilan ko'rgazm ali-obrazli tafakkur darajasiga ko'ra bir xil bo'ladi, 
lekin tushunchali tafakkurli rivojlanishi b o'yicha uch yil orqada qo- 
ladi. Bu bolalar yuqori o'zlashtirishga ega bo'ladi, m ak ta b dasturini 
ijobiy egallaydi, m asalalarni mustaqil yozadilar.
Ik kinchi gu ru h g a eshituvchi bolalardan ko'rgazm ali tafakkur, 
tushunchali tafak kuri darajasiga ko'ra o rqada qoluvchi, bu tafak­
kur turlari o 'r ta darajasini nam oyon qiluvchi eshitishida nuqsoni 
bo'lgan bolalar tasviflanadi. Ta’lim jarayonida ular surdopedagog- 
ning yordam iga m uhtoj bo'ladilar.
U chinchi g uru h g a ko'rgazmali ta fa k k u rn in g yuqori darajasi, 
tushunchali tafa k k u rn in g past darajasi n a m oyon bo'lgan eshitishida 
nuqsoni bo'lgan bolalarni jamlaydi. K o'rgazm ali-obrazli tafakkur 
darajasiga ko'ra bu bolalar eshituvchi bolalar bilan bir xil bo'ladi, 
lekin so'zlashuv nutqini egallashga qiynaladilar. Shu sababli ular 
m aktab dastu rini egallashda qiyinchilikka uchraydilar, fikrlash 
operatsiyalari to'liq bo'lmaydi, yetarli darajada u m u m la s h m a g a n
bo'ladi.
T o 'rtin c h i g u ru h g a tush u n c h a li ta f a k k u r d a ra jasin ing yuqori 
ko'rsatkichi, k o 'rg azm ali-o brazli ta f a k k u rn in g past darajadaligi 
kuzatilgan bolalar jam la n a d i. B un d ay disproporsiya nutqiy vo- 
sitalarni yetarli tab a q a la m a y o'qitish, sujetli-rolli o'y in , tasviriy 
faoliyatning om m aviy turlariga a h am iyat b e rm a slik asosida kelib 
chiqadi. Disproporsiya oqibatida bu bolalarda m a te m a tik a fani- 
dan o rq ada qolish, m ak ta b d a stu rin i egallashda qiynalish yuzaga 
keladi. G.V. Rozonova to m o n id a n eshitishida nuqsoni mavjud b o -
99

---

lalar tafakkuri rivojlanishidagi m unosab atlar tipini tasn ifla sh n in g
am alga oshirilishi o'z vaqtida tashxis qo'yish, disproporsiyaning 
sababini aniqlash, ularga n isbatan korreksion d a stu r tuzilishi lo- 
zim ligini ko'rsatdi.
T.V. Rozonova tafakkur turlarining biridan boshqasiga o'tish 
xususiyatlarini tahlil etib, kar o'quvchilarda so'zli-mantiq tafak­
k urining shakllanish sharoitlarini ko'rsatib beradi.