Tayanch so'zlar va tushunchalar
1. Illuziya
— borliqning noto'g'ri idrok etilishidir.
2.
Idrokning konstantligi
— idrok sharoiti o'zgarsada, idrok qili-
nayotgan narsalarning nisbatan o'zgarmasligi tushuniladi.
13.3. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan shaxslarning
xotira xususiyatlari
Xotira, xotirot, esda saqlash, esga tushirish, unutish... bu so'zlar,
jum lalar m ohiyatining inson hayotida tutgan o 'rn in i, ahamiyati-
ni oddiy tilda, bir og'iz so'z bilan tushuntirib bo'lmas, negaki, bu
masalani, xotira deb atalmish — fenom enni oddiy tushuntirish bilan
maqsadga erishib bo'lmaydi. Bu m u a m m o atrofida buyuk shaxslar
necha bor qalam tebratganlar, tebratm oqdalar va yana uzoq vaqtlar
qalam tebratishlari haqiqat. Qaysi bir alloma, «xotiradan ajralgan
inson abadiy «chaqaloqdir» degan, qaysi bir d o nishm a nd esa xoti
rani «oppoq taxtaga» qiyoslagan, yana bir ruhiyat mutaxassisi esa,
xotirani «ruhiyatning ustuni» deb ta ’riflagan. Ko'rinib turibdiki,
xotira oddiy, sodda, yuzaki, ikkinchi darajali ruhiy jarayon emas
ekan. Shu bois, bu masalaga jiddiy yondashish talab etiladi. Xotira
keng qamrovli m uam m olar, jarayonlar qatoriga kiritilar ekan, de-
m ak, uni o'rganish, talqin etish va u haqda m a ’lum m ushohada
qilishning o'zi oson kechmaydi. Xotiraga turli tom on lard an yon-
dashib o'rganish maqsadga muvofiq deb bilamiz. X otiraning tu r
lari, jarayonlari mavjud. Shuni e’tirof etm oq joizki, xotira ha m turli
manbalarda turli ko'rinishlarda, shakllarda, xususiyatlarda bayon
etiladi. Xotirani turlarga bo'lish masalasini osonlashtirish maqsa-
dida «nimani eslash, qanday eslash va qancha muddatga eslashga»
ko'ra xotirani turlarga bo'lsak, o'quvchida, o'rganuvchida yaxlit va
bir butun tushuncha paydo bo'ladi, deb um id qilamiz.
D e m ak, xotira n im a eslanishiga ko'ra: harakat, hissiy, obrazli
va so'zli turlarga bo 'linadi. Qanday eslanishiga ko'ra, xohlabm i,
228
tas o d ifa n m i, de m a k iro d a n in g aralashuviga ko'ra ixtiyoriy va ix
tiyorsiz turlarga ajratiladi. M a te ria ln in g q a n c h a m ud datg a es
lanishiga ko'ra esa: qisqa m u ddatli, uzoq m u d d atli va operativ
xotira turlariga bo'linadi. Xotira haqida u m u m iy m a ’lum otlarn i
berdik. E ndi esa ko'rish qobiliyati buzilgan bola va katta kishilarda
xotira q a n d a y kechadi, rivojlanadi? O 'ziga xos to m o n la ri qanday?
K am ch ilik , yetishm ovchiliklarni qay y o 'sinda to 'g 'rila sh , korreksi
yalash m u m k in lig i haqida m ulohaza y u rita m iz. Ta’kidlanishicha,
inson b ilim la rn in g 80% qism ini ko'rish a ’zosi orqali olar ekan.
Q olg an larini esa eshitish va boshqa sezgi a ’z o la rim iz orqali qabul
qilar e k a n m iz . Ko'rlik m u a m m o s in in g n a q a d a r jiddiyligi shun-
d an k o 'rin ib turadi. X otira — eslash, esda olib qolish, unutish,
bilish, qayta esga tu sh irish jarayonlari k ish in in g ijtimoiy m e h
nat faoliyatining asosini tash kil etadi. M axsus psixologiya fanida
qilin g an va qilinayotgan ta d q iq o tla rn in g ko'rsatishicha, ko'rlarda
xotira n o rm a l ko'ruvchi shaxslar xotirasidan nafaqat hajmi jih a ti-
da n, balki o'ziga xos ko'rin ishlari, rivojlanish xususiyatlari bilan
ham ajralib t u ra r ekan. K o'rish a n a liz a to rin in g zara rla nishi shartli
b o ^ 'la n is h la rn in g yuzaga kelishiga, differensirlashishiga xalaqit
berar ekan. B u n in g uch u n ko'p hajmli m u sta h k a m la s h ishlari olib
borish talab etiladi. D e m a k , ko'rlik nuqsoni q o'zg'alish va to rm o z
lanish deb n o m la n g a n asab jara y o n la rin in g m utanosibligini h am
bu z a r ekan. B u n in g oqibatida, xotira tezligi pasayadi. Olib borilgan
tad qiq o tla r bu toifa b o lala rning m ateriallarni eslab qolishlari kam
sam aradorligi bilan iz o h la n a r ekan. Bu bolalar xotirasi nafaqat
hajmi jih a tid a n , balki eslanayotgan m ate ria ln i tu s h u n ib eslashlari
h am b uzilar ekan. M a ’lu m ki tu sh u n ib eslash yoki m antiqiy eslash
idrok jarayoni bilan uzviy bog'liq. D e m a k , eslab qoluvchi shaxs
m aterialni ko'rm ag ach uni to'la, atroflicha idrok eta olmaydi. Bu
yog'i esa barchaga m a ’lum. To'la idrok e tilm a g a n narsa va h o d isa
lar tu sh u n ib qabul qilin m a g a c h , uzoq m u d d at eslab qolinm aydi.
B unin g oqibatida, «zanjir reaksiyasi» kabi bola ta fa k k u rin i t a s h
kil etuvchi tahlil, tasnif, u m u m lash tirish , ... ja ra y o n la r yuzaki,
sam arasiz am alga oshadi. B u n in g oqibatida esa yana yuqoridagi
ka m c h ilik fikrlash kam chilik lari yuz beradi. N o r m a l bolalarda
m a 'lu m k i, berilayotgan m a te ria lla rn in g b o lalar to m o n id a n boshi
229
va oxiri yaxshi o'zlashtiriladi. Ko'rish nuqsoni bor bolalarda bu
holat boshqacha namoyon bo 'lar ekan. Ya’ni, bu bolalar berila-
yotgan m ateriallarn ing b oshlang'ich qismini yaxlit o'zlashtirib,
tez charchashlari oqibatida oxirida berilayotgan m ateriallarni qi
yin yoki kam o'zlashtirar ekanlar. Shu narsa diqqatga sazovorki,
ko'r va zaif ko'ruvchi bolalar xotira hajmida, eslab qolish tezligida,
m exanik xotira va mantiqiy xotira jarayonlari bo'y icha bir-biridan
keskin farq qilar ekanlar.
Individual farqlar turli xil sabablar oqibati bo'lishi m um kin.
Bunga nuqson darajasi, yuz bergan vaqti, asab tizimi xususiyat
lari, aqliy taraqqiyot darajasi, sezgilar, tajriba va boshqa sabablar
kiradi. Bu kabi k am chiliklar bo'lishiga qaram asdan ko'r va zaif
ko'ruvchi bolalarda xotira jarayonlarining kechishi, taraqqiyo-
ti normal ko'ruvchi bolalar xotira qonuniyatlari bo'yicha amalga
oshishi aniqlangan. Tadqiqotchilar ko'r bolalar xotira jarayonlari
ning sekin rivojlanishini, bu bolalardagi k o'rgazm a-harakat tajri-
balarining kamligini, u larning tez charchashlari, h a m d a bu toifa
bolalarni o'qitish ishlarining yuqori darajada takom illashm ag an-
ligi bilan bog'laydilar. Bu bolalarda xotira hajm ining kamligi,
sekin eslab qolish, tez esdan chiqarish holatlari bevosita ko'rlik
oqibati bo 'lm asd an, balki nuqson asosida bola ruhiyatida yuz b e
radigan chetga chiqishlar natijasidir. K o'r bolalar xotira jarayon-
larini o'rganish asosan ular tasavvurini o'rganish orqali amalga
oshirilgan. Q ator tadqiqot natijalarining ko'rsatishicha, ko'r va zaif
ko'ruvchi bolalar xotirasi ustida m u n ta z am m ashqlar olib boril-
masa, ular xotirasi pasayib borishga moyil ekan. Hatto, 1—3 oylik
vaqt oraliqlari ham salbiy t a ’sir etar ekan. Egallangan m ateriallarni
tez esdan chiqarishga sabab bo'luvchi o m illardan yana biri bu tak-
rorlashlarning yetarli emasligidan ham yuz berar ekan. Bu borada
F.N. Shemyakin tadqiqotlari e ’tiborlidir.
M a ’lumki, tasavvurlarning saqlanishi ko'rish o'tkirligiga ham
bog'liq. K o'r va zaif ko'ruvchilarni ko'rgazm a-harakat tarzda o'qitish
xotira jarayonlariga b irm uncha ijobiy ta ’sir etar ekan. Ko'rlar t o
m onidan narsalarni bilish normal bolalarga qaraganda birm uncha
sekin, h a m d a to'la bo'lmaydi. Bu toifa bolalarga xos narsalardan
yana bir tom oni, ular narsalarni o'ziga xos xususiyatlar bilan bilib
230
olar ekanlar. Bu bolalar egallangan m ateriallarning bir qism inigina
esga tushira olar ekanlar. Bu bolalar oliy asab tizim larida to rm o z la
nish jarayonlarining ustunligi oqibatida h am , egallangan bilimlarini
qayta esga tushirishda m a ’lum qiyinchiliklar sezar ekanlar. Shu bois
bo'lsa kerak, bu toifa bolalarda reminissensiya (oldin unutilgan deb
hisoblangan m ateriallarning keyin esga tushishi) normal ko'ruvchi
bolalardan ko'proq uchraydi. K o'r bolalar xotirasining holati beri-
layotgan m ateriallarning sifat va m azm u n iga h a m bog'liqdir. K o'r
va zaif ko'ruvchi shaxslarda xotiraning barcha turlari (so'z-mantiq
obrazli, hissiy) va harakatni m axsus ta ’lim -tarbiya orqali sh a k lla n
tirish, rivojlantirish m u m k in .
llgari idrok qilingan narsa va ho d isalarn i o n g im iz d a qayta
gavdalanishini tasavv u r qilam iz. Xotira ilgari idrok qilingan, a m m o
hozir ko'z o 'n g im iz d a m avjud b o 'lm a g a n n a rs a la rn in g obrazlarini
ko'z o 'n g im iz d a m aqsad qilib qo'y a m iz . M asalan: ertaklar, ro m a n -
lar, u m u m a n biror asarn i o 'q iy o tg a n im izd a undagi q a h ra m o n la r -
ning ko'z o 'n g im iz d a gavdalanishi xayoliy tasavvurdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |