O’lchash usullari va vositalari

Gazli manometrik termometrlarning ishlash prinsipi germetik berkitilgan termotizimdagi inert gaz bosimining haroratga bogiiqligiga asoslangan.
Gazli termometrlardagi boshlangich bosim haroratni o’lchash chegaralariga bog‘liq bo‘lib, odatda 0,98...4,9 MN/m2 (10...50 kgk/sm2)ni tashkil qiladi.
Bu termometrlar — 150°C dan +1000°C gacha haroratlarni oichash imkonini beradi. Gazli termometrlarning ishchi moddasi sifatida azot ishlatiladi.
Gazli termometrlarning ishi ideal gaz bosimi va harorati orasida to‘g‘ri chiziqli munosabat o‘rnatuvchi Shari qonuniga asoslangan:
bu yerda: va Rt — gazning 0 va t haroratlardagi bosimi; (3 — gaz kengayishining termik koeffitsiyenti; t0 va t — °C da berilgan boshlangich va oxirgi haroratlar.
Suyuqlikli manometrik termometrlar tizimi boshlangich bosim ostida suyuqlik bilan toidiriladi. Buning uchun simob, ksilol, propil alkogol, metaksilol va hokazolar ishlatiladi. Suyuqlikli termometrlar uchun bog’lovchi kapillarlar uzunligi 0,6 m dan 10 metrgacha bo’ladi. Bu termometrlar — 150°C dan 600°C gacha bo’lgan haroratlarni o’lchashga imkon beradi.
Termoballon harorati /„ dan t gacha orttirilganda undagi suyuqlik kengayadi, ortiqcha hajm kapillarga va manometrik prujinaga ta’sir etadi. Biroq, termoballon va kapillar qattiqligi manometrik prujinanikidan anchagina ko‘p, shuning uchun tizim hajmining orttirilishi manometrik prujina hajmining o‘zgarishi hisobidan bo’ladi. Manometrik prujinaning deformatsiyalanishi natijasida uning erkin uchi siljiydi.
Manometrik kondensatsion (bug‘-suyuqlikli) termometrlar -50°C dan
+ 300°C gacha haroratlarni oichaydi. Kondensat sifatida freon (CHF2C1:
-5 °C ... +80°C gacha); propilen (C3H6: -50°C ... + 60°C gacha); metil
xlorid (CH3CI: 0 ... 125°C gacha); aseton (C3H60 100°C ... 200°C gacha);
etil benzol (C8H10 — 160°C... 300°C gacha) va hokazolar ishlatiladi.
Bu termometrlarning termoballonlari hajmining 2/3 qismi past haroratda qaynaydigan suyuqlik bilan toidiriladi. Termometrlarning berk tizimida doim bug’lanish va kondensatsiyalanishning dinamik muvozanati mavjud.
Harorat ko‘tarilishi bilan birga bugianish kuchayib, bug‘ning elastikligi
o ‘sadi, shuning uchun kondensatsiyalanish jarayoni kuchayadi. Buning
natijasida to ‘yingan bug4 maium haroratda muayyan bosimga erishadi. Bug‘ bosimi harorat o‘zgarishi bilan o‘zgarib, kapillarni toidirgan muhit orqali manometrik prujinaga o‘tadi.
Xulosa
Xulosa qilib shularni aytishim mumkinki, har bir sohada, elektr energetika, issiqlik energetikasi, neft va gaz sanoati va h.k., o‘lchash ishlarini o‘tkazishga to‘g‘ri kelar ekan.
O‘lchashdan maqsad esa, o‘lchanadigan kattalik bilan uning o‘lchash birligi sifatida qabul qilingan miqdori orasidagi (tafovutni) nisbatni topishdan iboratdir. Ya‘ni, o‘lchash jarayonida izlanuvchi kattalik, bu shunday asosiy kattalikki, uni aniqlash butun izlanishning, tekshirishning vazifasi, maqsadi hisoblanadi va o‘lchash ob’yekti ishtirok etarkan.
Menga berilgan topshiriqlarga ko’ra Qo‘zg‘aluvchan chulg‘amli elektromagnit o‘zgartkich, Kengayish termometrlari ishini o’rganish va tadqiq qilish, Manometrik termometrlar ish prinsipini o’rganish kabi mavzularni o’rganib chiqdim. O’lchash jarayonlarida nihoyatda kerakli ekanligi haqida tasavvur hosil qildim.
- Ismatullaev P.R., Matyakubova P.M., Turaev SH.A. Metrologiya, standartlashtirish va sertifikatlashtirish. Darslik. “Lisson-press”, Toshkent, 2015. -423b.
- Абдувалиев А.А., Латипов В.Б., Умаров А.С. и др. Основы стандартизации, метрологии, сертификации и управление качеством. – Т.: НИИСМС 2007. - 555 с.
- Ismatullaev P.R., Kodirova SH.A. Metrologiya asoslari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent, “Tafakkur” nashriyoti 2012. -304 bet.
Foydalanilgan adabiyotlar