Oilaning nazariy va huquqiy asoslari tarixi

 

---

10 
2. Oila qonunchiligining rivojlanishi va takomillashuvi. 
Oilani yanada mustahkamlash va uning ijtimoiy ahamiyatini oshirish uchun 
huquqiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy normalar mustaqillik 
va milliy istiqlol mafkurasi g'oyalari asosida tayyorlandi. U xalqaro normalarga va 
milliy mentalitetga mos ravishda ishlab chiqildi. Oila a'zolari o'rtasidagi 
munosabatlar axloq-odob va huquqiy qoidalar bilan tartibga solinadi. Oilani 
mustahkamlash, ota-onalar va bolalarning huquqini himoya qilishga jahondagi 
nufuzli tashkilotlar ham katta hissa qo’shmokda.
Mustaqillik sharofati bilan yurtimizda inson manfaatlari, oila, onalik va 
bolalikni ijtimoiy muhofaza qilish xalqaro huquq normalariga binoan amalga 
oshirila boshlandi. Jumladan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining „Inson huquqdalri 
umumjahon deklarasiyasi" (1948 yil), „Xotin-qizlar huquqlari kamsitilishining 
barcha shaqllariga barham berish to’g’risida konvensiya" (1979 yil, 18 dekabr), 
„Bola huquqlari haqida" (1989 yil, 20 noyabr), „Bir xil qiymatdagi ish uchun 
erkaqlar va xotin-qizlarga haq to’lash to’g’risida" (1951 yil, 29 iyun), „Xotin-
qizlarning siyosiy huquklari to’g’risida" (1952 yil, 20 dekabr) konvensiyalar, 
„Boshqa mamlakatlarga bolalarni o’g’irlab ketishning fuqarolik jihatlari 
to’g’risidagi Gaaga konvensiyasi" (1980 yil, 25 oktyabr), „Bolalarning yashashini, 
himoyalanishini 
va 
rivojlanishini 
ta’minlash to’g’risidagi umumjahon 
deklarasiyasi" (1990 yil, 30 sentyabr), Xalqaro Mehnat Tashkilotining „Onalikni 
muhofaza qilish to’g’risidagi 103-konvensiyasi" (1952 yil, 23 iyun) va boshqa qator 
hujjatlarning parlamentimiz tomonidan rati-fikasiya qilinishi mustaqillik yillarida 
oila, onalik va bolalik manfaatlarini xalqaro huquq normalari asosida himoya etish 
sohasidagi ijobiy qadamlardir.
Mamlakatimizda 
oilaviy-huquqiy 
munosabatlar 
O'zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasi, Oila kodeksi, Prezident farmonlari va
 
farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, vazirliklar va 
idoralarning me'yoriy hujjatlari, xalqaro-huquqiy normalar, Fuqarolik holatlarini 
qayd etish tartibi to'g'risidagi Yo'riqnoma, Fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd 
etish Qoidalari, O'zbekiston Respublikasida vasiylik va homiylik to'g'risida Nizom, 
Voyaga yetmagan bolalarni farzandlikka va tarbiyaga olish (patronat) to'g'risida 
Nizom, 
Voyaga 
yetmaganlar 
ishlari 
bo'yicha 
komissiyalar 
faoliyatini 
takomillashtirish haqidagi qaror, shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Oliy sudi 
Plenumining oila huquqi masalalariga qaratilingan dasturiy ko'rgazmalari bilan 
tartibga solinadi
1
.
Oila 
huquqining 
asosiy 
manbai 
O'zbekiston 
Respublikasining 
Konstitutsiyasidir. U o'n ikkinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy 
Kengashining o'n birinchi sessiyasida 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan. 
1
O.I.Oqyulov – Oila huquqi., Toshkent.: 2016. 73-bet
 

---

11 
O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning III bo'lim, XIV bobi «Oila» deb 
nomlanib, 63-66-moddalar oilaviy-huquqiy munosabatlarni tartibga solishga 
qaratilgan qoidalardir. 46-moddada esa xotin-qizlar va erkaqlar teng huquqlidirlir, 
degan oila huquqini tamoyilini asosiy qonunga kiritdi. Konstitutsiyaning 63-
moddasiga asosan: «Oila jamiyatning asosiy bo'g'inidir hamda jamiyat va davlat 
muhofazasida bolish huquqiga ega».
Oila huquqining asosiy manbai butun keng qamrovli oila qonunchiligining 
«o'zagi» O'zbekiston Respublikasining Oila kodeksidir. U 1998-yil 30-aprelda 
birinchi chaqiriq O'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining o'n birinchi sessiyasida 
qabul qilinib, o'sha yili 1 sentabrdan e'tiboran amalga kiritildi.2 Oila kodeksi 8 
bo'lim, 30 bob, 238 moddadan iborat. Oila kodeksi vazifalari Oila to'g'risidagi 
qonunlarni yanada takomillashtirish bir qancha yo'nalishlarda olib borildi. 
Birinchidan, mustaqil O'zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Prezident 
farmonlari va farmoyishlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, 
vazirliklar va idoralarning me'yoriy hujjatlari unga huquqiy asos qilib olindi. Chunki 
xotin-qizlar va erkaqlar teng huquqliligi, jamiyatning asosiy hujayrasi hisoblangan 
oilani mustahkamlash, nikohning barqaror bo'lishi, otalik, onalik va bolalikni 
muhofaza qilish, farzand tarbiyasida va moddiy ta'minotida ota-onaning huquq va 
majburiyatlari 
O'zbekiston 
Respublikasi 
Konstitutsiyasining 
46, 
63-66-
moddalarida, shuningdek, maxsus qonunlarda, me'yoriy hujjatlarda o'z ifodasini 
topgan
1
.
Ikkinchidan, amaldagi oila qonunlarini takomillashtirishda Uzoq yillar 
davomida sinovdan o'tgan, o'zining ijobiy natijalarini bergan qoidalar saqlab qolindi. 
Uchinchidan, alohida e'tiborni Sharqda vujudga kelgan va rivojlangan musulmon 
huquqini, shariat va odob-axloq qoidalarini tiklash istiqbollarini va uning 
tamoyillarini yangi Oila kodeksiga kiritishga harakat qilindi. To'rtinchidan, oilaviy 
munosabatlar mustahkam bo'lgan, bolalar tarbiyasi yaxshi yo'lga qo'yilgan ayrim 
xorijiy davlatlarning qonunchilik tajribasini yaxshi o'rganib, mamlakatimizning 
yangi qonunlariga olib kirish masalasi ham o'rganildi. Beshinchidan, ilgari 
mamlakatda amalda bo'lgan «O'zbekiston SSRning Nikoh va oila kodeksi» (1969-
yil 6-iyun), «SSR Ittifoqi va ittifoqdosh respublikalarning nikoh va oila to'g'risidagi 
qonun Asoslari» (1968-yil 27-iyun) asosida yozilgandi. Ularda respublika 
axolisining, ayniqsa o'zbek xalqining o'ziga xos milliy va mahalliy xususiyatlari 
deyarli inobatga olinmagan. Oltinchidan, oilaviy huquqiy munosabatlardan kelib 
chiqadigan nizolarni hal qilish tartibi va uning o'ziga xos xususiyatlari Oila 
kodeksida berilishi lozim
2
. Chunki moddiy huquqda belgilangan qoidalar 
protsessual huquqiy tartib asosida amalga oshiriladi.
1
O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi. Toshkent, «O’zbekiston», 2012.