Oila pеdagogikasi

18.Oilada axloqiy madaniyatni shakllantirish.
Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish bolaning tug‘ilishidan boshlanadi. U ko‘pgina omillar ta’sirida tarkib topadi. Bu omillar oilaviy munosabatlar xarakteri, ota-onalarning namunasi, ulardagi umumta’lim darajasi, umummadaniy saviyasi hamda ulaming pedagogik madaniyati va nihoyat oilaviy hayotning tashkil etilishidan iborat. Bu omillar oilada bolani axloqiy tarbiyalashning mazmunini tashkil etadi va ular bir qator peadagogik xususiyatlami o‘z ichiga oladi. Bular quyidagilardan iborat: 1. Ayrim oilalarda bolalaming tarbiyasi faqat onalar zimmasida, ota esa bu ishdan o‘zlarini chetga oladilar. Go‘yo farzandlarini bog‘cha, maktab tarbiyalab berishlari shart. 134 Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, qadimdan o‘g‘il bolalar tarbiyasi bilan otalar, qiz bola tarbiyasi bilan onalar shug‘ullanganlar, ammo ular asosan erkaklar nazoratida bo‘lgan. 2. Ota-onalar bolalarga birdek munosabatda bo‘lishlari, bir xil mehribon va g‘amxo‘r, talabchan va qattiqqo‘l bo‘lsalar bolalar hayoti butun va mukammal bo‘ladi. Biri talab qilganda, ikkinchisi yonini olsa tarbiya buziladi. Bolalariga haddan tashqari mehribonchilik qilayotgan otaonalar ulami hurmat qilishdan oldin, o‘zlarini ham hurmat qilishni o‘rgatishlari zarur. 3. Ko‘pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida o‘z vazifalari va burchlarini to‘la his qilmaydilar. Boshqacharoq aytganda ularda pedagogik tayyorgarlik yetishmaydi. Zotan oilaviy tarbiya, awalo, ota-onalaming o‘zlarini-o‘zlari tarbiyalash demakdir. Chunki bola ayni paytda ta’sir obyekti va subyektidir. Biroq ota-ona bola ana shunday obyekt ekanligini sezmasligi uchun harakat qilishi kerak. Ammo barcha ota-onalar ham buni tushunib yeta olmaydilar. 4. Oila hayotini to‘g‘ri tashkil qilish, oilada sog‘lom axloqiy muhitni yaratish lozim. Bu ishda hech qanday mayda-chuydalar bo‘lmasligi kerak. Har bir narsa bolaga ta’sir qiladi. Ana shu ta’sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar, turlicha xulq-atvorlar paydo bo‘ladi. Ota-onalaming har bir xatti-harakatini bolalar kuzatib turadi. Shuning uchun bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma deb nasihat qabilidagi o‘rgatish yoii bilan tarbiyalayman, deb o‘ylamaslik kerak. 5. Har bir ota-ona bolasini barkamol inson bo‘lishini istaydi. Farzandini ana shunday inson bo‘lishidan nafaqat ulaming o‘zi, balki jamiyat ham manfaatdir. Ota-onaning fuqarolik burchi ham shuni taqozo etadi. Shunga ko‘ra har bir 135 ota-ona, eng awalo, mamlakat uchun bo‘lajak fiiqaroni tarbiyalayotganini unutmasligi lozim. 6. Ota-ona shaxsining o‘zi bola tarbiyasida muhim rol o‘ynaydi. Ulaming oqilona o‘gitlari, pand-nasihatlarining hech bid, ulaming shaxsiy namunasi o‘mini bosa olmaydi. Bolalaming axloqiy fazilatlarini tarkib topishida, oiladagi o‘zaro ahllik, halollik va rostgo‘ylik, o‘zaro ishonchning mavjudligi, umuman sog'lom axloqiy muhit muhim ahamiyatga ega. 7. Oilada bolalami sevish, ulaming shaxsiyatini hurmat qilish va hech qachon ulami izzat-nafsiga tegmaslik zarur. Bunday jazolash usuli bola nafratini kuchaytiradi. Har qanday g‘amxo‘rlik talabchanlik bilan olib borilgani maqsadga muvofiqdir. 8. Har bir oilada uning o‘ziga xos bo‘lgan an’analari mavjud bu an’analar bola ongiga, uning xulq-atvoriga juda kuchli ta’sir qiladi. Masalan: oila a’zolarining tug‘ilgan kunlarini o‘tkazish, qarindosh urug‘lar holidan xabar olish va hokazolar. 9. Bola tarbiyasida ota-onaning ishxonasidagi, mahalla va qo‘ni-qo‘shnisi oldidagi obro'yi ham katta rol o‘ynaydi va bolalarida ulaiga nisbatan faxrlanish hissini uyg‘otadi. Ular shu ruhda tarbiyalanadilar. Shunday qilib, oilaviy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari va ta’sir qilish omillari mavjud. Bulami hisobga olmasdan turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yo‘lga qo‘yish mumkin emas. Buning uchun, awalo, ota-onalaming o‘zlari tarbiyalangan bo‘lishlari lozim. Ota-onalaming butun hayoti, ulaming fuqarolik qiyofasi, ma’naviy dunyosi bola tarbiyasining negizini tashkil etadi. Zotan, ota-ona bolalari uchun aziz va muqaddas kishilardir. 136 Shu ababli ularga taqlid qiladilar, ularga o‘xshashga intiladilar. Oiladagi tarbiyani yuqoridagi xususiyatlarini hisobga olish, bolani axloqiy jihatdan taibiyalashda, milliy axloqiy qadriyatlardan foydalanishning mohiyatiga, uning o‘ziga xosligi va ahamiyatini tahlil qilishga yordam beradi. Milliy mustaqillik sharoitida jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar tabiiy ravishda va qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga yo‘l ochdi, mustaqillikni mustahkamlashga samarali ta’sir ko'rsatdi. Natijada, bu tarixiy jarayonlar oilada bola tarbiyasida ham o‘z aksini topa boshladi. Buning uchun otaonalaming o‘zida milliy qadriyatlarga nisbatan munosabat o‘zgarmog‘i lozim. Ular bolalami ota-bobolarining pandnasihatlari, o‘gitlari, tajribalari asosida eng yaxshi va oliyjanob an’analar ruhida tarbiyalab kelganlar. Ulaming dono fikrlari, turmush saboqlari davrlar g‘alviridan o‘tib, saralanib bizgacha yetib kelgan. Lekin hozirgi kunda o‘zbek oilalarida bola tarbiyasi borasida salbiy holatlami uchratish mumkin. Masalan: ayrim ota-onalar farzandlarini bemehrligidan nolishadi. Yomon yo'lga kirib ketgan farzandlari xususida ko‘pchilik ota-onalaming fikrlari bir xil: «o‘z bilganidan qolmaydi, hurmat qilishni bilmaydi». Xo‘sh, o‘sha bemehr bolaning otasi yoki onasini tarbiyali desa bo'larmikan? Ishdan so‘ng, dam olish kunlari ota choyxonada, ona mehmondorchilikda bo'lsa. Ayniqsa, ota ham ona ham «ishbilarmonlik»ga sho‘ng‘ib ketib, go‘yo bola haqida tinmay qayg‘urib, boshini har eshikka urayotgan bir paytda, oilada bola tarbiyasi bilan kim shug‘ullanadi? Tarbiyasi og‘ir bolalami ko‘payib borayotgani sir emas. Buni kelib chiqishini ichki va tashqi sabablari mavjud. Ota137 onasi, qarindosh-urug‘i bo‘la turib, gohida bolalar «bolalar uyi»ga topshirilmoqda. Qachondan beri bizning xalqimiz «bolalar uyi» degan atamani qo‘llay boshladi? «0‘nta bo‘lsa o‘mi boshqa» deya bir etak farzandni taibiyalab voyaga yetkazgan ota-bobolarimizning siri nimada ekan? Ko‘p bolali bo‘lish, bolajonlik qilish o‘zbeklarga xos milliy xususiyat hisoblanadi. Bugungi kunda ana shu milliy xususiyat kelajak avlodni axloqiy jihatdan tarbiyalashda juda qo‘l keladi. Negaki oilada aka-ukasini, opa-singlisini yetaklab katta qiladi, bilganini o‘igatadi. 0 ‘sib ulg'ayganlarida esa birbirini qo‘ llab -quwatlaydi, bir-biriga yordam beradi. Shaxsda jamoatchilik hissini shakllantirish ana shu ko‘p bolali oilalardan boshlanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘p bolali oilalarda ko'pincha mehnatsevar, o‘zaro inoq va aqllixushli, axloq-odobli farzandlar o‘sar ekan. Keyingi vaqtlarda jamiyatimiz hayoti Oilada shaxsni axloqiy shakllantirish bolaning tug‘ilishidan boshlanadi. U ko‘pgina omillar ta’sirida tarkib topadi. Bu omillar oilaviy munosabatlar xarakteri, ota-onalarning namunasi, ulardagi umumta’lim darajasi, umummadaniy saviyasi hamda ulaming pedagogik madaniyati va nihoyat oilaviy hayotning tashkil etilishidan iborat. Bu omillar oilada bolani axloqiy tarbiyalashning mazmunini tashkil etadi va ular bir qator peadagogik xususiyatlami o‘z ichiga oladi. Bular quyidagilardan iborat: 1. Ayrim oilalarda bolalaming tarbiyasi faqat onalar zimmasida, ota esa bu ishdan o‘zlarini chetga oladilar. Go‘yo farzandlarini bog‘cha, maktab tarbiyalab berishlari shart. 134 Tarixiy tajriba shundan dalolat beradiki, qadimdan o‘g‘il bolalar tarbiyasi bilan otalar, qiz bola tarbiyasi bilan onalar shug‘ullanganlar, ammo ular asosan erkaklar nazoratida bo‘lgan. 2. Ota-onalar bolalarga birdek munosabatda bo‘lishlari, bir xil mehribon va g‘amxo‘r, talabchan va qattiqqo‘l bo‘lsalar bolalar hayoti butun va mukammal bo‘ladi. Biri talab qilganda, ikkinchisi yonini olsa tarbiya buziladi. Bolalariga haddan tashqari mehribonchilik qilayotgan otaonalar ulami hurmat qilishdan oldin, o‘zlarini ham hurmat qilishni o‘rgatishlari zarur. 3. Ko‘pgina ota-onalar bolalarini tarbiyalash borasida o‘z vazifalari va burchlarini to‘la his qilmaydilar. Boshqacharoq aytganda ularda pedagogik tayyorgarlik yetishmaydi. Zotan oilaviy tarbiya, awalo, ota-onalaming o‘zlarini-o‘zlari tarbiyalash demakdir. Chunki bola ayni paytda ta’sir obyekti va subyektidir. Biroq ota-ona bola ana shunday obyekt ekanligini sezmasligi uchun harakat qilishi kerak. Ammo barcha ota-onalar ham buni tushunib yeta olmaydilar. 4. Oila hayotini to‘g‘ri tashkil qilish, oilada sog‘lom axloqiy muhitni yaratish lozim. Bu ishda hech qanday mayda-chuydalar bo‘lmasligi kerak. Har bir narsa bolaga ta’sir qiladi. Ana shu ta’sir natijasida salbiy yoki ijobiy odatlar, turlicha xulq-atvorlar paydo bo‘ladi. Ota-onalaming har bir xatti-harakatini bolalar kuzatib turadi. Shuning uchun bolaga u yoki bu ishni qil yoki qilma deb nasihat qabilidagi o‘rgatish yoii bilan tarbiyalayman, deb o‘ylamaslik kerak. 5. Har bir ota-ona bolasini barkamol inson bo‘lishini istaydi. Farzandini ana shunday inson bo‘lishidan nafaqat ulaming o‘zi, balki jamiyat ham manfaatdir. Ota-onaning fuqarolik burchi ham shuni taqozo etadi. Shunga ko‘ra har bir 135 ota-ona, eng awalo, mamlakat uchun bo‘lajak fiiqaroni tarbiyalayotganini unutmasligi lozim. 6. Ota-ona shaxsining o‘zi bola tarbiyasida muhim rol o‘ynaydi. Ulaming oqilona o‘gitlari, pand-nasihatlarining hech bid, ulaming shaxsiy namunasi o‘mini bosa olmaydi. Bolalaming axloqiy fazilatlarini tarkib topishida, oiladagi o‘zaro ahllik, halollik va rostgo‘ylik, o‘zaro ishonchning mavjudligi, umuman sog'lom axloqiy muhit muhim ahamiyatga ega. 7. Oilada bolalami sevish, ulaming shaxsiyatini hurmat qilish va hech qachon ulami izzat-nafsiga tegmaslik zarur. Bunday jazolash usuli bola nafratini kuchaytiradi. Har qanday g‘amxo‘rlik talabchanlik bilan olib borilgani maqsadga muvofiqdir. 8. Har bir oilada uning o‘ziga xos bo‘lgan an’analari mavjud bu an’analar bola ongiga, uning xulq-atvoriga juda kuchli ta’sir qiladi. Masalan: oila a’zolarining tug‘ilgan kunlarini o‘tkazish, qarindosh urug‘lar holidan xabar olish va hokazolar. 9. Bola tarbiyasida ota-onaning ishxonasidagi, mahalla va qo‘ni-qo‘shnisi oldidagi obro'yi ham katta rol o‘ynaydi va bolalarida ulaiga nisbatan faxrlanish hissini uyg‘otadi. Ular shu ruhda tarbiyalanadilar. Shunday qilib, oilaviy tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlari va ta’sir qilish omillari mavjud. Bulami hisobga olmasdan turib, bola tarbiyasini oilada yaxshi yo‘lga qo‘yish mumkin emas. Buning uchun, awalo, ota-onalaming o‘zlari tarbiyalangan bo‘lishlari lozim. Ota-onalaming butun hayoti, ulaming fuqarolik qiyofasi, ma’naviy dunyosi bola tarbiyasining negizini tashkil etadi. Zotan, ota-ona bolalari uchun aziz va muqaddas kishilardir. 136 Shu ababli ularga taqlid qiladilar, ularga o‘xshashga intiladilar. Oiladagi tarbiyani yuqoridagi xususiyatlarini hisobga olish, bolani axloqiy jihatdan taibiyalashda, milliy axloqiy qadriyatlardan foydalanishning mohiyatiga, uning o‘ziga xosligi va ahamiyatini tahlil qilishga yordam beradi. Milliy mustaqillik sharoitida jamiyatning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy hayotida yuz berayotgan o‘zgarishlar tabiiy ravishda va qonuniy tarzda xalqning ravnaqiga yo‘l ochdi, mustaqillikni mustahkamlashga samarali ta’sir ko'rsatdi. Natijada, bu tarixiy jarayonlar oilada bola tarbiyasida ham o‘z aksini topa boshladi. Buning uchun otaonalaming o‘zida milliy qadriyatlarga nisbatan munosabat o‘zgarmog‘i lozim. Ular bolalami ota-bobolarining pandnasihatlari, o‘gitlari, tajribalari asosida eng yaxshi va oliyjanob an’analar ruhida tarbiyalab kelganlar. Ulaming dono fikrlari, turmush saboqlari davrlar g‘alviridan o‘tib, saralanib bizgacha yetib kelgan. Lekin hozirgi kunda o‘zbek oilalarida bola tarbiyasi borasida salbiy holatlami uchratish mumkin. Masalan: ayrim ota-onalar farzandlarini bemehrligidan nolishadi. Yomon yo'lga kirib ketgan farzandlari xususida ko‘pchilik ota-onalaming fikrlari bir xil: «o‘z bilganidan qolmaydi, hurmat qilishni bilmaydi». Xo‘sh, o‘sha bemehr bolaning otasi yoki onasini tarbiyali desa bo'larmikan? Ishdan so‘ng, dam olish kunlari ota choyxonada, ona mehmondorchilikda bo'lsa. Ayniqsa, ota ham ona ham «ishbilarmonlik»ga sho‘ng‘ib ketib, go‘yo bola haqida tinmay qayg‘urib, boshini har eshikka urayotgan bir paytda, oilada bola tarbiyasi bilan kim shug‘ullanadi? Tarbiyasi og‘ir bolalami ko‘payib borayotgani sir emas. Buni kelib chiqishini ichki va tashqi sabablari mavjud. Ota137 onasi, qarindosh-urug‘i bo‘la turib, gohida bolalar «bolalar uyi»ga topshirilmoqda. Qachondan beri bizning xalqimiz «bolalar uyi» degan atamani qo‘llay boshladi? «0‘nta bo‘lsa o‘mi boshqa» deya bir etak farzandni taibiyalab voyaga yetkazgan ota-bobolarimizning siri nimada ekan? Ko‘p bolali bo‘lish, bolajonlik qilish o‘zbeklarga xos milliy xususiyat hisoblanadi. Bugungi kunda ana shu milliy xususiyat kelajak avlodni axloqiy jihatdan tarbiyalashda juda qo‘l keladi. Negaki oilada aka-ukasini, opa-singlisini yetaklab katta qiladi, bilganini o‘igatadi. 0 ‘sib ulg'ayganlarida esa birbirini qo‘ llab -quwatlaydi, bir-biriga yordam beradi. Shaxsda jamoatchilik hissini shakllantirish ana shu ko‘p bolali oilalardan boshlanadi. Kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, ko‘p bolali oilalarda ko'pincha mehnatsevar, o‘zaro inoq va aqllixushli, axloq-odobli farzandlar o‘sar ekan. Keyingi vaqtlarda jamiyatimiz hayoti