Odilqoriyev X. T

Tarixiy – materialistik nazariya. Ushbu ta’limotning dastlabki asos-
chilari L. Morgan, K. Marks, F. Engels va boshqalar. Davlat ibtidoiy jamiyat- ning tabiiy rivojlanishi, evolyutsiyasi oqibatida kelib chiqishini asoslashga intilish mavjud. Darhaqiqat, davlatchilikning dastlabki kurtaklari, hokimiyat- ning siyosiylashuvi asoslari, avvalo, ibtidoiy tuzum qa’rida, uning obyektiv rivojlanishi sharoitida paydo bo‘lgan. Ibtidoiy jamiyatning iqtisodiy o‘sishi nafaqat davlat paydo bo‘lishining moddiy asosini, balki uning sotsial asoslarini ham ta’minladi.
Mazkur nazariya davlatning kelib chiqishini izohlashda ikki yondashuvni o‘zida mujassam etadi:
birinchi yondashuv: – davlat ibtidoiy jamiyat o‘zlashtiruvchi jamoadan
ishlab chiqaruvchi jamiyatga aylanishi, iqtisodiyotning malakalashuvi va ixti- soslashishi, yirik ijtimoiy mehnat taqsimotining yuz berishi, moddiy ne’matlar to‘planib mulkchilik munosabatlarining paydo bo‘lishi, taqsimot muoma- lalarining va jamiyatni boshqarishning murakkablashuvi, oqibatida jamiyat a’zolarining sotsial tabaqalashuvi, jamiyatning «umumiy ishlari»ni boshqarish ehtiyoji va boshqalar bu yondashuvning asosiy nuqtalari hisoblanadi. Sanab o‘tilgan omillar davlat shakllanishiga turtki bergan, uni keltirib chiqargan obyektiv sabablardir;
ikkinchi yondashuv: jamiyatda xususiy mulk va uning asosida mulk-
chilik (egalik) munosabatlarining qaror topishi va mustahkamlanishi mulk- dorlar va mulksizlar sinfini vujudga keltiradi. Ularning manfaatlari ziddiyatli bo‘lib, o‘zaro kelishtirilishi qiyin kechadi, hatto ba’zan murosasiz munosabatlar tizimiga aylanadi. Iqtisodiy hukmronlikka erishgan sinf jamiyatning boshqa qatlamlari ustidan siyosiy hukmronlikni ham qo‘lga kiritadi. Davlat shunday hukmronlikning vositasi sifatida paydo bo‘ladi. Davlatning shu tarzda paydo bo‘lganligiga tarixda isbotlovchi dalillar bor.
Huquqning paydo bo‘lishiga oid nazariyalar. Bu boradagi nazari-
yalarning o‘ziga xos alohida xususiyatlari bo‘lsa-da, ular davlatning kelib chiqi- shi to‘g‘risidagi konsepsiyalar bilan uzviy bog‘liq. Aksariyat hollarda huquqning yaratilishi huquqning tabiati, mohiyati, ijtimoiy vazifasi va huquqiy tartibga solish muammolari bilan bog‘liq holda tahlil etiladi.
Huquq kelib chiqishining teologik talqini. Bu nazariya huquqning man-
bayini abadiy bo‘lgan xudoda, uning irodasi va oliy ongi, azmu-ixtiyorida deb




¹ Qarang: Трубецкий Е.Н. Лекции по энциклопедии права. – М., 1917. – 212–226-betlar.

hisoblaydi. Ayni vaqtda, huquqda tabiiylik va insoniylikka oid jihatlar ham mavjudligini inkor etmaydi. Din mutafakkirlarining fikricha, huquq – Xudo to- monidan berilgan ezgulik va adolat san’atidir. Teologik ta’limot birinchilardan bo‘lib huquqni yaxshilik va adolat bilan bog‘ladi. Biroq, bu ta’limot ilmiy dalil- larga emas, balki ishonch va e’tiqod mezonlariga tayanib ish ko‘radi.