Odilqoriyev X. T

Patriarxal nazariya. Bu nazariya qadimgi Sharqda ham, Yevropada
ham o‘z targ‘ibotchilari va asoschilariga ega edi. Xitoyda – Konfutsiy (er.av. VI–V asrlar), Qadimgi Yunonistonda – Aflotun, Arastu (er.av. 384–322-y.y.) va boshqalar.
Aflotun «Davlat» nomli asarida davlat oiladan o‘sib chiqqanini asoslashga urinadi. Arastuning ta’kidlashicha, davlat hokimiyati – ibtidoiy oiladagi ota hukmronligining davomi. Oilalar sonining o‘sib borishi natijasida davlat tuzil- masi paydo bo‘ladi; ijtimoiy mavjudod bo‘lgan odamlar birlashishga intilib, patriarxal oilani tashkil etadi, deydi. Demak, davlat hamda huquq oila hukm- dori – otaning irodasi namoyishidir.
O‘rta asrlarda Angliyada absolyutizm mustahkamlanishini yoqlab chiqqan
R. Filmer o‘zining «Patriarxiya, yoki qirollarning tabiiy hukmdorlik huquqini hi- moyalash» (1642-y.) nomli asarida patriarxal nazariyaga tayanib, dastlab Xudo insoniyat naslining otasi va uning hukmdori – Odam Atoga qirollik hokimi-


¹ Qarang. Davlat va huquq nazariyasi. Professorlar H. Boboyev va Х. Оdilqoriyevlarning tahriri ostida.
– T., 2000. – 60–61-betlar.
² O‘sha joyda, 46–47-betlar.

yatini hadya qilganini isbotlashga harakat qiladi. Davlat hokimiyatining sohibi fuqarolar tomonidan tayinlanmaydi, saylanmaydi va taxtdan mahrum etilishi mumkin emas. Zero, barcha fuqarolar hukmdor – otaning farzandlaridir.

Rossiya muhitida ham patriarxal nazariya yaxshi kurtak otdi. Rus sotsiologi N. Mixaylovskiyning ta’kidlashicha, ibtidoiy jamiyatda millatlar va milliy munosabatlar tarkib topib, urug‘chilik tuzumini yemirgan hamda dav- lat va huquqning paydo bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Uning yozishicha, davlat – urug‘chilik oilasining rivojlanishi oqibati.
Shu bilan birga, patriarxal nazariya din bilan ham aloqasini uzmaydi.
«Ota rozi – Xudo rozi» zaylida ish ko‘radi. Monopolistik tuzum mafkurachilari davlatni xalq ommasining «g‘amxo‘ri» qilib ko‘rsatadilar.
Patriarxal nazariyani ko‘pchilik tanqid qiladi. Jumladan, J. Lokk shun- day deb yozgan edi: bu ta’limot matnlarida ilmiy yondashuv o‘rniga «bolalar- ga cho‘pchak»ni uchratamiz. Mazkur ta’limot davlatdek murakkab hodisani g‘ayriilmiy biologiyalashtirib, «hikoyalar to‘plami»ga aylanib qolgandek tuyuladi.