Odilqoriyev X. T

4-§.
Davlat va huquq- ning kelib chiqi- shi haqidagi nazariyalarning plyuralligi

Jamiyatni boshqarishning ibtidoiy tash- kil etilishi tartibi barham topib, uning o‘rnini davlat tashkiloti egallashi insoniyat aqlini qadim zamonlardan to hozirgacha band etib kelmoqda. Turli xalqlarda davlatning har xil shakllarda paydo bo‘lganligi fakti ham davlat

va huquqning kelib chiqishiga oid ko‘plab nazariyalarning, ta’limotlarning yara- tilishiga sabab ekanligini e’tirof etish joiz. Biroq, nazariyotchilar, olimlar davlat kelib chiqishining umumiy qonuniyatlari va xususiyatlarini anglashga intiladilar. Avstriyalik davlatshunos L. Gumplovichning ta’biricha, basharti davlat tushun- chasi, ko‘pincha siyosiy tendensiyalarni ifodalash, siyosiy dasturlarni tasvirlash va siyosiy maqsadga erishish uchun bayroq sifatida xizmat qilgan bo‘lsa, dav- latning vujudga kelishi to‘g‘risidagi tarixiy masalada ham xuddi shunday buzilishlarga yo‘l qo‘yilgan. Ko‘p hollarda «oliy g‘oya»lar yo‘lida u buzilgan tarzda talqin etilgan. Davlatning vujudga kelishi to‘g‘risidagi sof masala muay- yan g‘oya ustida qurildi, ma’lum ehtiyojlardan kelib chiqib izohlandi, boshqacha aytganda, muayyan amaliy va axloqiy motivlardan kelib chiqib tushuntirildi. Ularning talqinicha, axloq va inson qadr-qimmatini saqlab turish uchun dav- latning haqiqiy, tabiiy kelib chiqishini yashirish, buning o‘rniga ko‘pchilikka ma’qul bo‘lgan biron-bir ochiq-oshkora va gumanitar ta’limotni taqdim etish joiz¹.


¹ Гумплович Л. Общее учение о государстве. СПб., 1910. – 47-bet.

Davlat va huquqning kelib chiqishi jarayonlarini izohlovchi, tushuntiruvchi xilma-xil nazariyalar yaratilgan. Bunda mualliflar davlatning kelib chiqish sababini, manbayini xudolardan, insonlar irodasidan, tabiiy va biologik hodisa- lardan izlaydilar. Shunday nazariyalarning ba’zi mashhur, e’tiborga molik tur- lariga to‘xtalib o‘tamiz.