Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

XIV bob. HUQUQIY MUNOSABATLAR

Huquqiy Huquqning ijtimoiy munosabatlarga
1-§.munosabatlarning ta’sir etishi va ularni tartibga solishi masala-
tushunchasi, si davlat va huquq nazariyasi uchun muhim tuzilishi va turlari metodologik ahamiyat kasb etadi. Jamiyat hayotida kishilar va ularning turli-tuman
tashkilotlari o‘rtasida son-sanoqsiz moddiy, moliyaviy, siyosiy, madaniy va boshqa munosabatlar (aloqalar) mavjud bo‘ladi. Ma’rifiy jamiyatda ushbu munosabatlar axloqiy, diniy, korporativ va boshqa ko‘plab ijtimoiy normalar bilan batartiblashtiriladi, tashkillashtiriladi va yo‘naltiriladi. Ijtimoiy munosabatlarning muayyan qismi huquq normalari bilan tartibga solinib, ularga barqarorlik, izchillik, maqsad sari yo‘naltirilganlik xususiyatlari baxsh etiladi. Ijtimoiy munosabatlarning huquq normalari yordamida tartibga solinadigan qismi huquqiy munosabatlarni tashkil qiladi. Huquq normalari o‘z vazifa va funksiyalarini huquqiy munosabatlar orqali amalga oshiradi; huquq talablari ijtimoiy munosabatlar shakliga aylantiriladi va shu tariqa munosabatlar tartibga solinib, huquq hayotga tatbiq etiladi.
Huquqiy munosabat – o‘zaro subyektiv huquq va majburiyatlar bilan bog‘liq shaxslar (ya’ni, fuqarolar va yuridik shaxslar) o‘rtasidagi huquq normalari va muayyan yuridik faktlar asosidagi aloqadir. Huquqiy munosabat ta’rifidagi asosiy narsa, avvalo, bu tomonlar o‘rtasidagi aloqadorlikni aks ettirishdir. Bunday munosabatlarda kamida ikki tomon – huquq sohiblari ishtirok etib, o‘zaro muloqotga kirishadilar.
Huquq sohiblari bir-birlari oldida tegishli subyektiv huquq va yuridik majburiyatlarni o‘taydilar. Huquqiy munosabat ishtirokchilarining huquq va majburiyatlari bir-biri bilan o‘zaro mutanosib tarzda bog‘liq; bir tomonning huquqiga ikkinchi tomonning majburiyati muvofiq keladi; har doim huquq subyekti bo‘lgan shaxs qarshisida majburiyat o‘tovchi shaxs gavdalanadi. Masalan, ishga kirish bilan bog‘liq huquqiy munosabatni olaylik. Bunda, ishga qabul qilingan xodim zimmasida muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona ma’muriyatida esa, mehnat intizomiga rioya qilishni talab etish huquqi va bajarilgan ish uchun tegishli ish haqi to‘lash majburiyati (bu, ayni vaqtda, huquq hamdir) paydo bo‘ladi. Shu bilan birga, ikkala subyekt
ham qonunda belgilangan qator huquqlardan foydalanadilar va majburiyatlarni bajaradilar.
Yuridik adabiyotda huquqiy munosabatlarning tabiati masalasi ancha munozarali. Bir guruh olimlar huquqiy munosabatlarni ijtimoiy munosabatlarning alohida bir turi, deb hisoblaydilar (L.S. Yavich¹, V.K. Babayev², Yu.I. Grevsev³ va boshqalar). Boshqa mutaxassislarning ta’kidlashicha: «Huquqiy munosabatlar ijtimoiy munosabatlarning alohida turi emas, ya’ni ular mulkiy, mehnat, oilaviy, boshqaruv munosabatlari silsilasida mustaqil o‘rin tutmaydi: huquqiy munosabatlar faqat ularning yuridik shakli, tashqi ifodasi sifatida namoyon bo‘ladi... Ijtimoiy munosabatlar huquqiy shaklga ega bo‘lishi mumkin, bunda ular huquqiy munosabatlar, deb ataladi»⁴. To‘g‘ri, ijtimoiy munosabatlarning hammasi ham huquqiy normalar vositasida tartibga solinmaydi. Odatda, davlat va jamiyat manfaatlari nuqtayi nazaridan eng muhim ijtimoiy munosabatlar huquq bilan tartibga solinadi. Ijtimoiy munosabatlarning qolgan qismi axloq normalari, siyosiy normalar, jamoat birlashmalari normalari, odat qoidalari, diniy normalar va hokazolar bilan tartibga solinadi.
Huquqiy munosabatlar quyidagi xususiyat va maxsus belgilar bilan tavsiflanadi:

1.