Odilqoriyev, N. Azizov, X

2-§. Mustaqil o‘zbek xonliklarining vujudga kelishi va ularning davlat tuzumi

XVIII–XIX asrlar o‘zbek davlatchiligi tarixidagi muhim bosqichlardan biri hisoblanadi. Bu vaqtga kelib, 2400 yillik ulkan tarixiy taraqqiyot yo‘liga ega bo‘lgan o‘zbek davlatchiligida tarqoqlik holati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bir vaqtning o‘zida Buxoro, Xiva va Qo‘qonda alohida davlatlar faoliyat ko‘rsatadi. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib O‘rta Osiyoda boshlangan yangi davr xonliklarning iqtisodiy rivojlanish davri bo‘lib hisoblanadi. Bu davrda Xivada qo‘ng‘irotlar, Buxoroda mang‘itlar va Qo‘qonda minglar hokimiyatni egallaydi. XIX asrning ikkinchi yarmidan esa ular Rus davlati tomonidan mustamlakaga aylantiriladi.

Buxoro amirligi XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab oliy hokimiyat vakillari – ashtarxoniy xonlari o‘rnini amirlar egallashi bilan tashkil topadi. Jumladan, Nodirshoh davrida amaldagi hokimiyat egasi Muhammad Hakim amiri kabir buyuk amir unvonini oladi. Uning o‘g‘li Muhammad Rahim otaliq (1747–1758-y.) 1748-yil Eron taxt vorisi
Abdulfayzning o‘g‘li Abdulmo’min (chingiziylardan bo‘lgan 9 yoshli bola)ni o‘ldiradi va 1753-yil zodagonlar hamda ruhoniylar roziligi bilan Buxoro taxtiga amir unvoni bilan o‘tiradi. Shu tariqa Buxoro xonligi negizida tashkil topgan bu davlat oliy hukmdor unvonidan kelib chiqib amirlik nomi bilan yuritila boshladi. Hokimiyat tepasiga mang‘itlar sulolasi keladi va bu sulola 1920-yili inqilob natijasida hokimiyatdan chetlashtiriladi.
Buxoro amirligida dastlabki davrda Muhammad Rahim tomonidan mamlakatni markazlashtirishga qaratilgan ma’muriy-siyosiy islohotlar amalga oshiriladi. Shoh Murod (1785–1800-y.) soxta xonlik an’anasiga chek qo‘yilib, amir unvoni bilan rasman taxtga o‘tiradi. U mamlakatda qattiq tartib intizom o‘rnatadi. Soliq islohotini amalga oshirib, ayrim soliqlarni bekor qiladi.
Oliy hokimiyat egasi amir hisoblangan. Uning huzurida yirik yer egalari, ruhoniylar va davlat xizmatchilaridan iborat maslahat kengashi mavjud bo‘lgan.
Davlat boshqaruvida ko‘chmanchi aholi qabila boshliqlari, ya’ni inoqlar (katta inoq, kichik inoq) ham faol ishtirok etishgan. Ular ko‘proq qo‘shimcha topshiriqlarni ijro etishgan. Xususan, kichik inoqda oliy hukmdor muhri saqlangan.
Buxoro amirligida markaziy boshqaruv dargohda mujassamlangan. Qushbegi amirdan keyingi oliy mansabdor shaxsga aylangan. U mamlakat boshqaruvi, xazina va poytaxtdagi ahvolni nazorat qilgan. Shuningdek, unga barcha viloyatlar bo‘ysungan. Devonbegi oliy mansabdor shaxslardan hisoblangan. U xazina kirim-chiqimi, saroy xo‘jaligi va zakot yig‘ish ishlarini boshqargan. Odatda, u quyi qushbegi deb atalgan. Otaliq asosan Samarqand va Buxoro, ya’ni amirlikning markaziy hududlarining suv taqsimotiga bosh bo‘lgan.
Saroyda shig‘ovul amirning shaxsiy yordamchisi bo‘lgan. U elchilar qabulini ham uyushtirgan. Udaychilar amirga joylardagi ahvol to‘g‘risida axborot berib turuvchilar bo‘lgan. Mirza (munshiy) amirning shaxsiy kotibi va amir qabulxonasi boshlig‘i hisoblangan. Pavronachi oliy hukmdor yorliqlarini tegishli kishilarga yetkazish va arablar aholisi bilan shug‘ullanishni amalga oshirgan. Dodxoh amir nomiga kelgan arzlarini amirga va uning javobini manfaatdorlarga yetkazishga mas’ul bo‘lgan. To‘qsabo dastlab hukmdor oldiga taom tortish ishini bajargan. XIX asrga kelib esa harbiy mansabdor shaxs darajasiga ko‘tarilgan. Ko‘kaldosh mamlakat miqyosida xavfsizlik xizmatini boshqargan. Yuqorida ko‘rsatilgan mansabdorlardan tashqari qo‘shimcha lavozimlar ham joriy
etilgan. Ular zimmasiga ayrim hollarda boshqaruvga oid ishlar ham yuklatilgan.
Qo‘shinga to‘pchilar qismining qo‘mondoni va Buxoro harbiy qarorgohi boshlig‘i rahbarlik qilgan. Qo‘rchiboshi qurol-aslahaga mas’ul hisoblangan. Udaychi urush paytida harbiylarni taqsimlovchi amaldor bo‘lgan.
Shayxulislom mafkuraviy munosabatlar va din ishlarini boshqargan. Unga muxtasib, raislar, sadr (vaqf mulklari hisobi va nazorati bilan shug‘ullanuvchi)lar bo‘ysungan. Qozi Kalon umumiy sudlov va fuqarolik ishlarini yuritishga boshchilik qilgan. Unga qozi askar, joylardagi qozilar va muftiy (rivoyat va fatvo bilan ta’minlovchi)lar bo‘ysungan. Amir Shoh Murod davrida sud tizimi islohotlari natijasida amir huzurida 40 nafar faqihdan iborat oliy mahkama ta’sis etiladi. XIX asr ikkinchi yarmiga kelib alohida ishlar va 2000 so‘mdan ortiq nizoli ishlar Qozi Kalon tomonidan ko‘rib chiqilgan.