Odilqoriyev, N. Azizov, X

1-§. XX asr boshlarida O‘rta Osiyo hududida davlat va huquq

Chor Rossiyasida 1917-yilda yuz bergan fevral inqilobi va oktabr davlat to‘ntarishlari yangi hokimiyatni vujudga keltirdi. Oktabr oyida sotsialistik to‘ntarishning amalga oshirilishi va sovetlar hokimiyatining o‘rnatilishi chekka o‘lkalardagi norozilik harakatlarining yanada kuchayishiga sabab bo‘ldi. Inqilobdan so‘ng Turkistonda hokimiyatga da’vogarlik qilganlarni uch guruhga bo‘lish mumkin: 1) Rossiya muvaqqat hukumatining Turkistondagi siyosiy vakili; 2) inqilobdan so‘ng tashkil etilgan milliy-siyosiy kuchlar («Sho‘roi-islomiya» va boshq.);

3) o‘lka Sovetiga birlashgan barqaror bo‘lmagan boshqa kuchlar.
Bu vaziyatda, bir tomondan, milliy tashkilotlarning mavqei kuchli bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ular hali bolsheviklar kabi yo‘lboshchilik darajasiga ko‘tarila olmagan edi. Shunga qaramasdan, ular hokimiyat tizimida o‘zlarining ma’lum o‘rinlari bo‘lishiga da’vogarlik qilardi. Lekin, butun hokimiyatni qo‘lga olishga botina olmaganlar. Shuni ta’kidlash lozimki, Muvaqqat hukumat va uning Turkistondagi qo‘mitasi aholi o‘rtasida muayyan obro‘ orttirishga erishdi.
«Markaziy Sho‘roi Islomiya» tashabbusi bilan 1917-yilning 26-noyabrida Turkiston o‘lkasi musulmonlarining IV qurultoyi Qo‘qon shahrida o‘z ishini boshladi. Unda Turkiston o‘lkasining barcha mintaqalaridan va turli tashkilotlardan jamiyatning alohida tabaqalari manfaatlarini, irodasini aks ettiruvchi turli millatlar vakillari qatnashdilar. Sho‘roi islomiya, Sho‘roi ulamo, Musulmon harbiylari kengashi, O‘lka yahudiylari, Buxoro yahudiylar jamiyati va boshqalar shular jumlasi- dandir. Delegatlar kelishib bo‘lajak davlatni «Turkiston muxtoriyati» deb atashga qaror qildilar. Butun o‘lka Ta’sis majlisida uzil-kesil davlat tashkil etilishi ta’kidlanib, Muvaqqat kengash tuzildi.
Qurultoy tomonidan ishlab chiqilgan rezolyutsiyada Turkiston o‘lkasida yashovchi barcha millatlarning o‘z taqdirini o‘zi hal qilish huquqi belgilanib, Turkiston – Rossiya federativ-demokratik respublikasi tarkibidagi hududiy-muxtor Respublika deb e’lon qilindi. Turkiston Ta’sis majlisiga Turkiston muxtoriyati shaklini belgilash huquqi berildi. O‘lkani boshqarish va uning tuzilishi bo‘yicha quyidagilar taklif etildi: 1)
Muxtoriyatning Oliy organi – Turkiston Xalq (Milliy) Majlisi; 2) Ta’sis majlisiga saylovning o‘ziga xos (proporsional) alohida tizimini yo‘lga qo‘yish; 3) Muxtoriyatning oliy organlariga Rossiya vakillari va aksincha, Rossiya oliy organlariga muxtoriyat vakillaridan kiritish hamda Turkiston Muxtoriyati qonunlari Rossiya Federatsiyasi qonunlari hamda shariat normalari asosida qabul qilinishi taklif etilgan; 4) Turkiston Muxtoriyati o‘zining qurolli kuchlari, militsiyasi, prokuraturasiga ega bo‘lishi, qarshi tashqi tajovuz sodir bo‘lgan taqdirda o‘z o‘zidan Rossiya harbiy qo‘mondonligi ixtiyoriga o‘tish va boshq.
Xalq komissarlari sovetining butun hokimiyatini Turkiston muvaqqat hukumati qo‘liga to‘laligicha topshirish talabi o‘lkada yakka hokimiyat o‘rnatmoqchi bo‘lgan bolsheviklarni jiddiy sarosimaga solib qo‘ydi. Shu boisdan ular Turkiston muxtoriyatini yo‘q qilish maqsadida harbiy tajovuzni ishga solishga qaror qildi.
O‘zbek xalqining mustaqillik uchun kurash tarixida 1918-yildan 1930-yillarning boshlarigacha davom etgan milliy ozodlik harakati alohida o‘rin tutadi. Mazkur harakat jarayonida qator hujjatlar qabul qilingan bo‘lib, bular orasida 1922-yilning 15–20 aprelida milliy-ozodlik harakati vakillari ishtirokida Samarqand shahrida bo‘lib o‘tgan Turkiston musulmonlarining II qurultoyi tomonidan tasdiqlangan 36 moddadan iborat bo‘lajak mustaqil Turkiston Respublikasining vaqtinchalik Konstitutsiyasi – Nizomnoma katta e’tiborga molikdir.
Undagi bosh masala – bu o‘lkada bolsheviklar hukmronligiga barham berilganidan so‘ng mustaqil Turk Islom Respublikasini tashkil qilish bo‘lgan. Nizomnomaning umumiy mazmunidan kelib chiqib shuni qayd etish joizki, bu davlat boshqaruv shakliga ko‘ra prezidentlik, davlat tuzilish shakli bo‘yicha unitar, siyosiy rejim nuqtai nazaridan demokratik respublika bo‘lishi kerak edi. Mafkura sohasida esa bu respublikada islom dini hukmronlik mavqeini egallashi ko‘zda tutilgan (shu davrdagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra Turkiston aholisining 95 foizini musulmonlar tashkil qilgan). Diniy tolerantlik aks ettirilgan.
Nizomnomada Turkistonda yashovchi barcha xalqlarning nufuzi, dini va mazhabidan qat’i nazar ularning milliy va diniy urf-odatlari, marosimlari, an’analarini amalga oshirish va ularga rioya qilish, milliy madaniyatini rivojlantirish, o‘z ona tilida bilim olishi uchun sharoit yaratilishi ko‘rsatilgan. Shuningdek, unda 15 kishidan iborat Muvaqqat hukumat – Vazirlar Mahkamasini tashkil qilishga e’tibor berilgan. Hukumatga qurultoy tomonidan saylanadigan prezident boshchilik qilishi belgilangan. Qurultoy tomonidan prezident, vitse-prezident va davlat
kotibidan iborat tarkibda ijroiya qo‘mitasi tashkil qilinishi ham mustahkamlangan.
Namangan, Andijon, Marg‘ilon, Qo‘qon va O‘sh okruglarining harbiy komissarlarini, mudofaa, ichki ishlar, tashqi ishlar, pochta va telegraf, adliya, madaniyat, moliya, transport vazirlarining tayinlanishi ko‘rsatilgan.
Yuqorida ko‘rsatilgan ushbu davlat organlari va mansabdor shaxslar o‘z faoliyatini Turkistonda bolsheviklar hukmronligiga barham berilgandan so‘ng chaqiriladigan navbatdagi qurultoygacha amalga oshirishlari ko‘zda tutiladi.
Nizomnomada qayd qilinishicha, navbatdagi qurultoy vakillari 18 yoshga to‘lgan fuqarolar tomonidan demokratik saylovlar asosida saylanadi. Vakillarning umumiy soni 5000 ta bo‘lib, Turkistonda istiqo- mat qiluvchi barcha xalqlarning vakillari ularning soniga mutanosib holda saylanishi kerak. Qurultoy muvaqqat hukumat tomonidan chiqarilgan hujjatlarni, hukumat a’zolarini va boshqa mansabdor shaxslarni uzil-kesil tasdiqlaydi, yerdan foydalanish va boshqa respublika hayoti bilan bog‘liq muhim masalalarni muhokama qiladi va hal etadi.
Yuqorida bayon qilinganlardan shu narsa ayon bo‘ladiki, ushbu Nizomnoma o‘lkadagi milliy-ozodlik kurashi tarixida qabul qilingan muhim hujjatlardan biri bo‘lib, unda kelajakda tashkil etilishi lozim bo‘lgan Mustaqil Turkiston Respublikasining siyosiy, madaniy, iqtisodiy va huquqiy hayotining asosiy qoidalari o‘z aksini topgan. Jamiyatni demokratik asosda qayta qurishning asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatib berilgan. Kun tartibidagi vazifalar o‘lka xalqlari ko‘pchiligining o‘sha davrdagi xohish-istagiga, jamiyat taraqqiyoti qonuniyatlariga mos kelgan. TASSRning tashkil topishi va uning siyosiy tuzumi. 1917-yil martda Toshkent temir yo‘l ishchilari, Toshkent garnizoni soldatlari va musulmon ishchi deputatlari sovetlari va dehqon deputatlari sovetlari
tashkil etildi.
1917-yil 31 martda Toshkent ishchi va soldat deputatlari soveti general-gubernator Kuropatkin va uning yordamchisini lavozimdan chetlatadi. General gubernatorlik esa muvaqqat hukumatning Turkiston komiteti deb o‘zgartiriladi. 1917-yil 7-apreldan boshlab komitet o‘z majburiyatlarini bajarishga kirishadi.
1917-yil 7–15-aprelda Turkiston ishchi, soldat deputatlari sovetlari- ning I o‘lka syezdi bo‘lib o‘tadi. Syezd muvaqqat hukumatni tuzishni yoqlab chiqadi hamda soldat va ishchi deputatlarining O‘lka soveti saylanadi. Viloyat va uyezdlarda harbiy gubernator va uyezd boshliqlari
muvaqqat hukumatning ijroiya komitetlari bilan almashtiriladi. Samar- qand va Farg‘onada bu komitetlar «Jamoat xavfsizligini saqlash komiteti» deb atalgan.
1917-yil 28-oktabrda o‘lkani boshqarish maqsadida 9 kishidan iborat Turkiston ijro qo‘mitasi tuziladi. Uning qoshida 22 kishidan iborat doimiy kengash mavjud bo‘lib, uning funksiyalari aniq belgilanmagan.
1917-yil 2-noyabrda Turkiston o‘lka kengashi o‘z yig‘ilishini o‘tkazadi va unda 9 ta tashkilotdan 30 vakil ishtirok etadi.
Ishchi va soldat deputatlarining III o‘lka syezdi 1917-yil 15 noyabrda ochildi va u tomonidan rezolyutsiya qabul qilindi. Rezolyutsiyaga ko‘ra o‘lkada oliy hokimiyat organi 15 ta a’zodan iborat Xalq komissarlari soveti deb ataluvchi ishchi, soldat va dehqonlar deputatlarining o‘lka kengashi hisoblangan. Kengash ishchi, soldat va dehqon deputatlarining syezdi va musulmon ishchi-mehnatkash tashkilotlari oldida javobgar bo‘lgan. Xalq komissarlari sovetining prezidiumi mavjud bo‘lib, u rais, o‘rinbosarlar va kotibdan iborat bo‘lgan. 1917-yil 8-dekabrda Xalq komissarlari soveti devonxonasi tashkil etilgan.
O‘z vakolati bo‘yicha Xalq komissarlari soveti tarkibidagi Xalq komissarlari xalq xo‘jaligining yo‘l, pochta va telegraf, adliya, xalq maorifi, oziq-ovqat, suvdan foydalanish, fuqaro-ma’muriy qism, moliya, tashqi ishlar, harbiy ishlar, savdo va sanoat ishlari bo‘yicha, mehnat, xalq sog‘lig‘ini saqlash va dehqonchilik sohalarini boshqargan. Xalq komissarlari o‘z faoliyati davomida Xalq komissarlari soveti oldida javobgar hisoblangan.
1917-yil 12-dekabrda XKS buyruq chiqarib, unda Rossiya sudlar to‘g‘risidagi dekreti matni e’lon qilindi. Eski sudlar bekor qilindi va o‘rniga yangi sovet sudlari tashkil etildi. Kontrevolutsiya, sabotaj, spekulyatsiya jinoyatlarini ko‘ruvchi tribunallar ham joriy etildi. Ishchi militsiyalari to‘g‘risida NKVD qaror chiqardi. Ularning vazifasi tartibni himoya qilish, fuqarolarning shaxsiy va mulkiy xavfsizligini ta’minlashdan iborat deb belgilandi. 1918-yil mart oyidan Favqulodda komissiya (CHK) tashkil etildi.
1918-yil 20-aprelda V o‘lka syezdi tomonidan Rossiya federatsiyasi- ning «Turkiston Sovet respublikasi to‘g‘risida Nizomnoma (Konstitut- siya)» qabul qilindi. Unga ko‘ra oliy qonunchilik organi bo‘lib Turkiston ishchi, soldat, dehqon va musulmon-dehqonlari deputatlari syezdi, syezdlar oralig‘idagi davrda esa Markaziy ijroiya qo‘mitasi oliy hoki- miyat organi hisoblangan. Markaziy ijroiya qo‘mitasi tarkibi 36 nafar
a’zodan iborat bo‘ldi. Xalq komissarlari soveti – davlat boshqaruv organi qilib o‘zgartirildi.
O‘lkaga Rossiya Federatsiyasining Muxtor respublikasi maqomi berildi. Konstitutsiya orqali yangi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy tuzumni mustahkamlash zarur edi. Turkiston ASSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasi Turkiston Markaziy Ijroiya qo‘mitasi tomonidan tashkil etilgan maxsus Konstitutsion romissiya tomonidan tuzilib, Turkiston sovetlarining VI syezdida muhokama etildi. Mazkur syezd 1918-yilning 15 oktabrida TASSRning konstitutsiyasini tasdiqladi.
Lekin, ushbu Konstitutsiya markaz tomonidan tasdiqlanmadi. Rossiya kommunistik bolsheviklar partiyasining fikricha, Turkiston o‘lkasi Rossiya federatsiyasi doirasida muxtor respublika bo‘lib qolishi kerak edi.
Rossiya kommunistik (bolsheviklar) partiyasi Markaziy Komitetining siyosiy byurosi tomonidan qabul qilingan Turkiston Respublikasi to‘g‘risidagi barcha konstitutsiyaviy hujjatlarda uni Rossiya tarkibida avtonom respublika shaklida saqlash g‘oyasi yoqlab chiqilgan. Turkiston o‘lkasi mustamlakachilikning yangi «sovet» ko‘rinishi bilan chirmab olingan.
Konstitutsiya olti bo‘lim va 60 paragrafdan iborat edi. Asosiy Qonunning dastlabki ikkita bo‘limi (1-bo‘limi «Mehnatkash va eksplua- tatsiya qilinuvchi xalq huquqlari Deklaratsiyasi», 2-bo‘limi «RSFSR Konstitutsiyasining asosiy holatlari») rahbar moddalar sifatida RSFSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasidan to‘liq ko‘chirib olingandi.
Turkiston xalqi o‘z Sovetlarining V syezdi orqali o‘zlari egallab turgan viloyatlarni Rossiya Federatsiyasining Turkiston Muxtor Respublikasi deb e’lon qildi. 1920-yilgi konstitutsiya qabul qilinguncha TASSR tarkibida Sirdaryo, Yettisuv, Farg‘ona, Kaspiy orti, Samarqand viloyatlari bo‘lgan. Konstitutsiya Turkiston o‘lkasining markazdan uzoqligi, hududining kengligi, etnografik, topografik va turmush sharoitlarini hisobga olib Turkiston respublikasining qator mustaqil huquqlarini o‘rnatgan.
Konstitutsiyaga ko‘ra butun hokimiyat ishchi, soldat va dehqon Sovetlarning Turkiston syezdiga tegishli edi. Unda 25 ming aholidan deputatlar 1 deputat miqdorida saylangan. Umumturkiston syezdi yilda ikki martadan kam bo‘lmagan miqdorda chaqirilishi kerak edi. Markaziy ijroiya qo‘mitasi syezdlar orasida ish olib borgan. Markaziy ijroiya qo‘mitasi 75 nafar a’zodan iborat bo‘lgan. Uning tashkil etilgan Prezidiumi o‘rnida keyinchalik katta va kichik Prezidiumlar tashkil etilgan.
TASSRning 1918-yilgi Konstitutsiyasi quyidagi Xalq komissarlik- larini o‘rnatgan: 1) tashqi ishlar; 2) harbiy ishlar; 3) ichki ishlar; 4) adliya;
5) mehnat va ijtimoiy ta’minot; 6) maorif; 7) pochta va telegraf; 8) moliya; 9) temir yo‘l; 10) dehqonchilik; 11) oziq-ovqat; 12) davlat nazorati; 13) millatlar ishlari; 14) sog‘liqni saqlash; 15) Xalq xo‘jaligi markaziy kengashi.
Respublikada mahalliy davlat hokimiyati organlari bo‘lib, ishchi, soldat va dehqon deputatlarning Sovetlari hisoblangan. Viloyatlar uyezd, volost, shahar, qishloq va ovullarga bo‘lingan. Viloyat sovetlari 25 kishidan iborat bo‘lgan ijro qo‘mitalarini saylaganlar. Volost syezdlari 10000 aholidan 1 deputatni, shahar sovetlari va fabrika-zavod posyolka- lari 2000 aholidan 1 deputatni delegat qilib jo‘natishgan. Syezdlar orasida viloyat ijro qo‘mitasi davlat hokimiyat organi bo‘lgan. Doimiy ishlash uchun viloyat ijro qo‘mitasining Prezidiumi 3–5 kishidan iborat tuzilgan. Tuman va shahar ijro qo‘mitalari ham tuzilgan bo‘lib, ular nazorat va reviziya qilish, kengashlarni tarqatib yuborish vakolatiga ega bo‘lgan.
Uyezd syezdlariga shahar va qishloq syezdlari tomonidan deputatlar 2000 aholidan 1 deputat, volost syezdlariga qishloq sovetlari tomonidan 10 sovet a’zosidan 1 deputat miqdorida saylangan. 1920-yilgi Konstitut- siyaga ko‘ra, uyezd syezdlariga 1000 aholidan 1 deputat miqdorida, ishchi posyolkalari esa 200 aholidan 1 deputat miqdorida saylangan. Uyezd, shahar sovetlari o‘zlarining ijro qo‘mitalari va bo‘limlariga ega bo‘lib, qishloq va ovul ijro qo‘mitalari bo‘limlariga ega bo‘lmagan.
1922-yilda Markaziy ijroiya qo‘mitasi «Turk respublikasining musulmon xalq sudlari to‘g‘risida Nizom» qabul qiladi. Unga binoan musulmon sudlari yana qaytadan tiklandi. Ular tarkibiga saylanadigan xalq sudlari kirib, aholi tomonidan 1 yil muddatga saylangan. Sudlar shariat qonunlariga asoslanib ish ko‘rishgan. Agarda hukmlar sovet qonunlariga zid bo‘lsa, u bekor qilingan.
Turkiston ASSRning yangi konstitutsiyasi 1920-yilning 24-sentabri- da TASSR Sovetlarining IX syezdida qabul qilindi. U 1920-yilning 14-sentabrida RSFSR BMIQ tomonidan tasdiqlangan «RSFSRning avtonom qismi sifatida Turkiston Sovet Sotsialistik Respublikasi to‘g‘risida»gi qaroriga mos holda yaratilgan. Konstitutsiyaning tuzilishi 6 bo‘lim, 20 bob, 109 moddadan iborat bo‘lib, 1918-yilgi Konstitutsiyadan deyarli farq qilmagan.
TASSR va RSFSRning o‘zaro munosabatlari Konstitutsiyaning 3- bo‘limida o‘z aksini topgandi. Bu bo‘limda ham 1920-yilning 14- sentabrida RSFSR BMIQ tomonidan tasdiqlangan «RSFSRning avtonom
qismi sifatida Turkiston Sovet Sotsialistik Respublikasi to‘g‘risida»gi qarori matn bo‘yicha aks ettirilgan. Umuman olganda, Mazkur 1920-yilgi Konstitutsiya Rossiya kommunistik partiyasi rahbarlarining maqsadiga mos kelgan va Moskva tomonidan tasdiqlangan. Shu tariqa Turkiston o‘lkasi o‘zining ko‘zga ko‘rinmas suveren huquqlaridan mahrum etiladi.