O’rta parda asosan aylanma yeki spiralga uxshab joylashgan sillik muskul xujayralaridan va ular orasida siyrak joylashgan elastik tolalardan iborat.Elastik tolalar nafakat buylama, balki radial va yeysimon xam joylashadi. Natijada yaxlit elastik karkas xosil buladi. Bu karkas tomir devori chuzilganda uning elastikligini ta’minlaydi. Elastik karkas tufayli arteriya teshigi doimo ochik bulib, devori puchaymidi va undan kon betuxtov yurishini ta’minlaydi. O’rta pardani tashki pardadan tashki elastik membrana ajratib turadi.
Tashki parda siyrak tolali biriktiruvchi tukimadan tuzilgan. Bu pardada biriktiruchi tukimaning elastik va kollagen tollari orasida arteriya devorini oziklantiruvchi kon tomirlari va nervlar uchraydi.
Elastik tipidagi arteriyalarga ikki kon aylanish doirasining boshlangich kon tomirlari - aorta va upka stvoli kiradi. Bu arteriyalarni devori katta bosimni va kuchli kon okimini kutarish kobiliyatiga ega. SHu sababli elastik tipidagi tomirlar devori ancha pishik va uziga xos tuzilishga ega. Elastik tipidagi arteriyalarda xam devori 3 pardadan iborat: a) ichki parda - fakat ikki kavatdan endoteliy va subendoteliydan tuzilgan. Ichki elastik membranasi bulmaydi. b) o’rta pardaning asosiy kismini kontsentrik ravishda joylashgan 40-50 elastk darchasimon membranalardan tuzilgan. Membranalar orasidan kiyshik yunalgan miotsitlar joylashadi. SHu sababli, elastik tipidagi arteriyalar uta elastik va chuziluvchanlik xususiyalarga ega. Tashki parda siyrak tolali biriktiruvchi tukimadan iborat bulib, uni tarkibida asosan buylama joylashgan elastik va kollagen tolalari uchraydi.
Aralash yeki muskul-elastik tipdagi arteriyalarga uyku va umrov osti arteriyalari kiradi. Pardalarni tarkibi yukorida kursatilgan arteriyalarga uxshash Farkli belgisi shundan iboratki, uni o’rta pardasida miotsitlar bilan elastik membranalari mikdor jixatdan tengdir. Aralash tipidagi tashki parda devorida ikki kavatni ajratish mumkin: ichki kavat ayrim muskul tutamlaridan iborat. Tashki pardaning ichki kavatini buylamasiga ketgan va kiyshik yunalgan kollagen va elastik tolalar tutamlari tashkil kiladi.
Mikrotsirkulyator tizimi
Yurak kon tomir tizimining eng distal kismiga mikrotsirkulyator tizim deyiladi. Mikrotsirkulyator tizimga arterial tizimining eng oxirgi shoxchasi bulgan mayda arteriliola, kapillyarlar va venoz tizimining boshlangich kismi bulmish venula kiradi. Mikrotsirkulyator tizim tomirlari devori orkali kon bilan tukima orasida moddalar va gaz almashinuvi amalga oshiriladi. Arteriola devori endoteliy va undan tashkarida joylashgan bir kavat sillik miotsitlardan iborat. Arteriolalardan prekapillyar va kapillyarlar boshlanib, ularning boshlangich kismida arteriola devorida kalinlashgan muskul kavatidan iborat prekapillyar sfinkterlar joylashadi. Prekapillyar kismi arteriolaga tegishli bulib, uning devori xam endoteliydan va siyrak joylashgan sillik miotsitlardan iborat. Prekapillyarlardan sung sof kapillyarlar boshlanib, ularning boshlangich kismida sfinkterlar bor. Sof kapillyarlar postkapillyarlarga (postkapillyar venulalarga) davom etadi. Xar bir postkapillyar ikkita yeki bir nechta kapillyarlarni kushilishidan paydo buladi. Ularning devori tashkaridan yupka advetitsial kavat bilan qoplangan bulib, chuziluvchanchlik va utkazuvchanlik xususiyatiga ega. Postkapillyarlar uz navbatda kushilib venulalar xosil kiladi. Venulalar diametri 25-30mkm. Venulalar venalarga kuyiladi. Mikrotsirkulyator tizimida ba’zan konni tugridan-tugri arterioladan venulaga utish xodisasi ko’zatiladi. Bunga arteriya-venoz anastomozi deyiladi. Mikrotsirkulyator tizimi tarkibiga limfatik kapillyarlar xam kiradi. Kapillyar turi xosil bulganda uning boshlangich kismi arterioladan boshlanib , turdan esa venula chikadi. Ba’zi a’zolarda (buyraklar, jigar) bu konuniyat buziladi. Masalan, buyrakda tomirli qoptokcha konni olib keluvchi va konni olib ketuvchi arteriolalar orasida xosil buladi, jigarda kapillyarlar turi olib keluvchi va olib ketuvchi venulalar orasida joylashgan. Bunday ikkita bir xil tipdagi koni tomirlar orasida joylashgan kapillyarlar turiga «ajoyib tur» deb nom berilgan.
Kon kapillyarlari yeki gemokapillyarlarining devorlarining ichki yuzasi bazal membrana ustida joylashgan yassilashgan endotelial xujayralardan - endoteliotsitlardan tashkil topgan. Kapillyar devorining tashki tomonida siyrak tolali shakllanmagan biriktiruvchi tukima va unig orasida tarkok xolda yo’lduzsimon shaklga ega bulgan peritsitlar joylashgan. Endoteliotsitlarni ustki yuzasi kapillyar teshigi tomon karatilgan bulib, turli burmalarni va invaginatsiyalarni xosil kiladi. Bunday yuza fagotsitoz va pinotsitoz jaraenlarini faol utishini ta’minlaydi. Agar fagotsitozda kattik zarrachalarni yeki yet xujayralarni kamrab olish va parchalash bulsa, pinotsitozda suyuklik ichida joylashgan moddalarni yeki emulьsiya xolidagi moddalarni kamrab olish va kimieviy yo’l bilan parchalashga aytiladi. Peritsitlar bazal kavatdan tashkarida joylashgan bulib, uzlarining usimtaliri orkali bir-biri bilan tutashib kapillyar devori ustidan uziga xos elastik karkasni xosil kiladi. Peritsit xujayralarning usimtalari bazal membranadan utib xar bir endoteliotsit xujayrasi bilan kontaktni xosil kiladi. Peritsit xujayrasiga simpatik neyronning aksoni botilib kirib nerv impulьslarni yetkazadi. Bu impulьslarni peritsit endoteliotsitlarga uzatadi va impulьs ta’sirida endotelial xujayra shishadi yeki suvni yukotadi. Natijada kapillyar teshigi kengayadi yeki torayadi. Kapillyarlarda konning okim tezligi sekundiga 0.5 mm teng bulib, modda almashinuvi uchun eng kulay sharoit vujudga keladi. Endoteliotsitlarni yupka katlamni xosil kilishi, bazal membranani nozik fibrillyar tuzilishga ega ekanligi, atrofdagi tomirni urab turgan biriktiruvchi tukima tolalari kapillyarlar devorining utkazuvchanligiga katta ta’sir kursatadi.
