Odam anatomiyasi

IMMUN TIZIMI.
Immun tizimining asosiy vazifasi organizmning ichki muxitini genetik jixatdan yet bulgan moddalardan, antigenlardan, zararli mikroorganizmlardan va toksinlardan ximoya etishdan iborat. Bunday moddalar organizm ichki muxitiga fakat tashkaridangina tushmay, balki turli a’zolarning faoliyati okibatida xam xosil bulishi mumkin. Bu moddalar yalliglanish jaraenlari, xujayralar bulinishi davomida mutatsiya natijasida yoki xujayralarning ishi genetik nazoratdan chikib ketishi orkali paydo buladi. Masalan, immun tizimi yordamida organizmda xosil bulgan usimta xujayralarning rivojlanishi va kupayishi tormozlanadi. Organizmni ximoyalovchi omillar ikki guruxga bulinadi: birinchi guruxga immunologik reaktivlik bilan boglik bulgan omillar kiradi; ikkinchi guruxni esa ximoyaning muayyan bulmagan omillari tashkil etadi:

Immunologik reaktivlik	Ximoyaning muayyan bulmagan omillar.
1. Antitelolar	1. Fagotsitoz
2. Sekin ta’sir etuvchi yukori sezuvchan tipi.	2. Komplement
3. Tez ta’sir etuvchi yukori sezuvchan tipi.	3. Interferon va limfokinlar
4. Immunologik reaktivlik	4. Qoplovchi tukimalarning moddalarni utkazmasligi.
5. Immunologik tolerantlik	5. Xususiy tukimalarning bakteriyalarga karshiligi.
6. Fagotsitoz	6. Gidrolitik fermentlarni mavjudligi.
7. Komplement	7. Lizotsim
8. Idiotip va karshi idiotip	8. Properdin.

Immunologik reaktivlikka tegishli omillarning yuzaga kelishi immun tizimining faoliyati bilan boglik. Bu tizimni tashkil etuvchi organlar asosan limfoid tukimadan tuzilgan bulib, kizil kumikdan tashkari 1-2 kg tashkil etadi. Joylashishi, tuzilishi va bajaradigan funktsiyasi jixatdan immun tizimida markaziy va periferik a’zolar tafovut etiladi. Markaziy a’zolarga timus yoki ayrisimon bez va kizil suyak kumigi kiradi. Periferik a’zolarga esa organizmning turli joylarida uchraydigan limfa tugunlari, yugon ichakdagi appendiks kiradi. Bundan tashkari konda va tukimalarda erkin limfoid tukimaning tuplamlari kiradi. Bularga turli morfo-funktsional tizimlarda erkin xolda xarakatlanib yuruvchi limfotsitlar kiradi.

Immun tizimi faoliyat natijasida immunitet xosil buladi. Ma’lumki, immunitet bu organizmning turli kasalliklarga karshi kurash olishi. Tabbiy va ortirilgan immunitet farklanadi. Tabiiy immunitet tugma va nasldan-naslga utish kobiliyatiga ega. Ortirilgan immunitet odam xayoti davomida xosil buladi, passiv va aktiv xolda uchraydi. Aktiv immunitet organizmda vaktsinatsiyadan sung yoki ma’lum bir kasalikdan sung xosil buladi. Organizm tayyor antitanalar xosil kilgandan sung passiv immunitet buladi.

Immunitetning reaktsiya xillari
Xujayraviy immunitet reaktsiyalari /Timusda xosil bulgan T- limfotsitlar xujayraviy immunitet reaktsiyalarini ta’minlaydi/	Gumoral immunitet reaktsiyalari /Bu reaktsiyalar V – limfotsitlar ishtirokida ruy beradi/

T-killerlar
T- supressorlar
T-xelperlar
Immun a’zolar yukorida kursatilgandek, limfoid tukimdan tuzilgan. Limfoid tukima tarkibida turli yetilish davrdagi limfotsitlar, makrofaglar va plazmotsit xujayralar buladi. Limfotsitlar xosil bulish joyiga karab ikki xil buladi: T- limfotsitlar va V-limfotsitlar. T – limfotsitlar timusda yetiladi. V-limfotsitlar esa limfa tugunlarida va boshka limfoid a’zolarda rivojlanadi. Bu xujayralar bir-biridan tuzilish jixatdan xam farklanadi. T-limfotsitlarga nisbatan V-limfotsitlar yuzasida joylashgan mikrovorsinkalar soni 200 martaba oshikrok. V- limfotsitlar antitanalar ishlab chikarishda ishtirok etadi. T-limfotsitlar xar xil funktsiyalar bajarganligi sababli, bir nechta turlarga ajralib ketadi. T- killerlar – bu xujayralar organizmga tushgan antigen moddalarni parchalab yemiradi. T-supressorlar – antitanalar xosil bulish reatsiyalarni tuxtadi. T-xelperlar – antitanalar xosil bulish reaktsiyalarni boshlanishini ta’minlaydi.
Immun tizimining markaziy va periferik a’zolariga xos xususiyatlari:
Immun tizimiga tegishli a’zolar embrional davrda juda erta tarkkiy etadi. Masalan, embrional tarakkiyotning 1-4 xaftasida timus xosil buladi, 9 xafta bilan 15 xafta orasida kolgan limfoid a’zolar rivojlanadi.
Tugilish davrgacha butun immun a’zolar shakllangan va organizmni ximoya etishda ishtirok etadi. Masalan, yangi tugilgan chakalok bilan usmir bola solishtirilsa, kizil suyak kuligining mikdori tana ogirligiga nisbatan bir xil.
Limfa tugunlari yosh bolalarda ayniksa yaxshi rivojlangan.
Immun a’zolar involyutsiyaga, ya’ni kayta rivojlanishga uchraydi.
8-10 yoshli bolalarda limfoid tugunlarda aterosklerotik uzgarishlar vujudga keladi. Immun a’zolarni xajmi kichiklashadi, limfoid tukima biriktiruvchi tukimaga rivojlanadi yoki urnida yog tukima xosil buladi. Bunday organizm kasalliklarga tez duchor buladi, turli shishlar xosil bulish extimoli oshadi.
Markaziy immun a’zolarning xususiyatlari.
Suyak kumigi va timus organizmning eng yaxshi ximoyalangan joylarida joylashgan. Masalan, suyak kumigi suyakning bushliklarida, timus kukrak kafasida.
Suyak kumigi va timus fakat limfoid tukimadan tuzilgan bulmay, balki ularning tarkibiga epitelial tukima va mieloid tukimalar xam kiradi.
T- limfotsitlar timusda (ayrisimon bezda) xosil buladi, ayniksa aktiv bulgan V-limfotsitlar suyak kumigida rivojlanadi.