Odam anatomiyasi

Nazorat uchun savollar
1. Ichki sekretsiya bezlariga qaysi bezlar kiradi?
2. Ichki sekretsiya bezlarining tashqi sekretsiya bezlaridan farqi nima?
3. Qalqonsimon bezning tuzilishi va vazifasi.
4. Qalqonsimon bez orqa tanachalarining tuzilishi va joylashgan o'rni.
5. Ayrisimon bez.
6. Buyrak usti bezi.
7. M e ’da osti bezinin g inkreto r qismi.
8. Jinsiy bezlarning endokrin qismlari.
MAVZU: 12. YURAK – QON TOMIRLARI TIZIMI.
Ma’ruza rejasi:

6. 
   Yurak va kon aylanish tizimi. qon.
   
7. 
   Qon tomirlar va yurak haqida ta’limot.
   
8. 
   Venalar va ularning xususiyati.
   
9. 
   Yurak joylashishi, tuzilishi va funktsiyasi.
   
10. 
    Kichik qon aylanish doirasi va uning tomirlari.
    

Tayanch iboralar: Yurak, katta qon aylanish doirasi, kichik qon aylanish doirasi, yurak klapanlari, yurak bo’lmachasi, yurak qorinchasi, aorta, arteriya, vena, kappilyar, mikrotserkulyator tizim, sistola, diastola, miokard.

Yurak kon tomirlar tizimiga konni xaydovchi markaziy a’zo - yurak, yepik tipda tuzilgan kon tomirlar: arteriyalar, venalar, arteriolalar, venulalar va kapillyarlar kiradi.Kon aylanish tizimining arterial va venoz bulimlari mikrotsirkulyator tizimi orkali birikib, bu tizimning asosiy kismini kapillyarlar tashkil etadi. Kapillyarlarni yupka devorlari orkali kon bilan tukimalar orasida modda almashinuv jaraeni ruy beradi. Yurakdan konni olib ketuvchi kon tomirlariga arteriyalar deyiladi. Yurakga konni olib keluvchi kon tomiralariga venalar deyiladi. Kon tomirlarni arteriya va venalarga ajralishi gemodinamika asosida bulingan va bunda konning kimieviy tarkibi xisobga olinmaydi. SHuning uchun arteriya va venalar tarkibida xam arterial, xam venoz kon okishi mumkin. Maslan, katta kon aylanish doirasida arteriyalarda fakat arterial kon, venalarda esa venoz kon okadi. Kichik kon aylanish doirasida aksincha, arteriyalarda okadi venoz kon, venalarda esa arterial kon. Buning sababi shundan iboratki, yurakni chap tomonidan fakat arterial kon, ung tomonidan esa venoz kon okadi. Kushlarda va sut emizuvchilarda kon aylanish tizimi ikki kon aylanish doirasiga bulinadi - katta va kichik. Katta kon aylanish doirasi chap korinchadan boshlanib, ung bulmachada tugallanadi. Kichik kon aylanish doirasi ung korinchadan boshlanib, chap bulmachada tugallanadi.

Kon tomirlar terining epidermisida, sochda, tirnoklarda ko’zning shox pardasida va bugim togaylarida bulmaydi. Kon tomirlarga beriladigan nomlar kon bilan ta’minlanuvchi a’zolar nomlari bilan boglik. Masalan, talok arteriyasi, buyrak arteriyasi, upka arteriyasi. Ba’zan yirikrok bulgan kon tomirdan chikish joyiga boglik xolda nom beriladi: yukorigi charvi arteriya, pastki charvi arteriya. Odatda arteriyalar a’zolarga kalta yo’l orkali yunaladi, kupincha bukish yuzalaridan a’zo ichiga kiradi. A’zo ichiga kirgan arteriya shu a’zoga tegishli xamma strukturalarni kon bilan ta’minlaydi. Arteriyalarning mayda tarmoklarini shoxchalari deyiladi. A’zo va tukimalarni kon bilan ta’minlashiga kura arteriyalar devor oldi yeki parietal va ichki yeki vistseral shoxlarga tarmoklanib ketadi. Parietal shoxchalari tana devorlarini kon bilan ta’milaydi. Vistseral shoxchalari esa ichki a’zolarni kon bilan ta’milaydi.Kon tomirlarni odam tanasida joylashuvi ma’lum konuniyatlarga buysinadi. Bu konuniyatlar buyuk sport morfologi P.F.Lesgaft tomonidan ta’riflangan. Kon tizimini tuzilishi odam organizmini umumiy tuzilish printsipiga boglik. Ma’lumki tana bilateral simmetriya tipida tuzilganligi, uk skeletni xosil bulishi, nerv tizimini markazlanishi, ichki a’zolarni asimmetrik xolda joylashuvi, juft oek-kullarni bulishi tomirlar tizimini ma’lum tipda tuzilishini ifodalaydi. Masalan, arteriyalar ikki xilda shoxlanadi: magistral tipdagi shoxlanishda asosiy yirik tomirdan yen shoxlari chikib, asta-sekin maydalashib ketadi. Daraxtsimon yeki tursimon shoxlanishda arteriya chikish joydan ikkita , uchta yeki bir nechta shoxlarga tarmoklanib ketadi.
Kon tomirlarning tuzilishi
Kon tomirlarining tuzilishi ularning bajaradigan funktsiyasi bilan boglik. Funktsional jixatdan tomirlarni moslanishi bir nechta kurinishda bulib, ma’lum belgilarni paydo bulishi bilan ifodalanadi. Kon bosimiga nisbatan doim karshilik kursatishga moslangan kon tomirlarning devorlari uzining egiluvchanligi va chuziluvchanligi bilan ta’riflanadi. Kon tomirlarining devorini kiskarishi va chuzilishi, yurakning ishi orkali idora etilishi tufayli, kon okimi betuxtov va ritmik ravishda butun organizm buylab xarakatlanadi. Teshik diametri yirik, o’rta va kichik kalibrli artriyalar farklanadi. Arteriyalar devorini tuzilishi jixatdan 3 guruxga, chunonchi muskul tipidagi, elastik tipidagi va aralash muskul-elastik tipdagi arteriyalarga bulinadi.
1..Muskul tipidagi arteriyalarga kichik va o’rta kalibrli arteriyalar kiradi. Yelka, bilak, son, katta boldir arteriyalar muskul tipidagi arteriyalarga kiradi. Muskul tipidagi arteriyalar devori uch pardadan:ichki, o’rta va tashki pardadan iborat. Ichki parda tarkibiga 3 kavat: endoteliy, endoteliy osti kavati va ichki elastik membrana kiradi. Endoteliotsitlar arteriya teshigining ichki yuzasini qoplaydi. Endoteliy xujayralarining ostida nozik elastik va kollagen tolalari va kam differentsiyalashgan biriktiuvchi tukimali xujayralari joylashgan. Ichki pardani o’rta kavatdan ichki elastik membrana ajratib turadi. Ichki pardada xususiy kon tomirlari bulmaydi va uning oziklanishi arteriya ichidagi kon xisobiga bajariladi.