Odam anatomiyasi

Uzunchok miya
Uzunchok miya konussimon shaklga ega, u pastki tomonda orka miya, yukori tomonda kuprik bilan chegaralanadi. Uzunchok miyani oldingi yuzasida o’rta yorik utadi, uning ikki tomonidan esa ikkita tizimcha shaklida piramidalar joylashgan. Uzunchok miyani orka yuzasidan orkadagi o’rta egat utadi. Orkadagi o’rta egatning chap va ung tomonida nozik va ponasimon tutamlar joylashadi. Nozik tutami ichki tomonda, egatga yendoshgan xolda, ponasimon tutami tashki tomonda joylashgan. Ikkala tutamlarning uchlarida kengaymalar - nozik va ponasimon dumboklar xosil buladi. Dumboklar tarkibidagi neyronlar orkali uzunchok miyadan utaetgan o’tkazuvchi yo’llarni davom etishi ta’minlanadi.
Uzunchok miyaning yon satxida o’rta yorikka parallel xolda ikkita oldingi yon egatlar joylashgan. Oldingi o’rta yorik bilan oldingi yon egatlar o’rtasida uzunchok miyaning piramidalari yotadi. Orkadagi o’rta chizikka parallel xolda uzunchok miyaning yon satxida orkadagi yon egatlar joylashgan. Piramidalar xarakatlantiruvchi nerv tolalaridan iborat bulib, tolalarning bir kismi uzunchok miya bilan orka miya chegarasida, oldingi yerik ichida, karama-karshitomondagi piramida tolalari bilan kesishadi va orka miyaningen tomondagi tizimchalari buylab pastga ketadi.
Oldingi yon egat va orkadagi yon egat vositasida uzunchok miya tizimchalarga ajratilgan. Uzunchok miyaning tashki tomonida, oldingi va yen egatlar o’rtasida yen tizimcha joylashgan.Uzunchok miyaning yen tizimchasi orka miyaning yen tizimchasining davomi xisoblanadi. Yukoriga kutarilib ponasimon tizimcha bilan yen tizimcha miyachaning pastki oekchasini tarkibiga kiradi. Piramidalardan oldingi yon egatiga yendoshgan xolda ovalsimon shaklga ega bulgan olivalar turadi. Olivalar miyacha bilan birgalikda tana muvozanatini saklashda ishtirok etadi. Piramida bilan oliva o’rtasidan bosh miya XII juft nervining - til osti nervining ildizi, olivaning orkasidan IX ,X,XI juft nervlarning - til - xalkum; adashgan va kushimcha nervlarning ildizlari chikadi.
Uzunchok miya ok va kul rang moddalardan iborat. Orka miyadan farkli uzunchok miyada kul rang modda turli shaklga va xajmga ega bulgan neyronlar tuplamidan - yadrolardan iborat. Uzunchok miyaning ok moddasi tarkibiga xususiy yoki endogen va ekzogen nerv tolalari kiradi. Endogen tolalar uzunchok miya soxasida joylashgan yadrolarni bir-biri bilan birlashtiradi.
Ekzogen tolalar - uzunchok miya yadrolar tarkibiga kirmasdan, fakat uzunchok miyadan kesib utuvchi nerv tolalari xisoblanadi.
Uzunchok miya bir kancha shartsiz reflekslarning markazi xisoblanadi. Uzunchok miyada sulak ajratish,chaynash, yutish, aksirish, nafas olish, yurak urishi kabi jaraenlar idora etiladi. Ok modda tarkibidagi nerv tolalari uzunchok miyani pastdan orka miya bilan, bosh miyaning yukori joylashgan bulimlari bilan tutashtiradi.
Ortki miya - kuprik va miyachadan iborat.
Kuprik uzunchok miya bilan o’rta miyaoyoklari o’rtasida joylashgan. Kuprik kundalang joylashgan tarnovcha shaklida bulib, ikki yen tomonidan miyachani o’rta oekchalari chikadi. Uning orka yuzasi uzunchok miya bilan birga rombsimon chukurcha xosil kilishda ishtirok etadi. Rombsimon chukurcha IY korinchaning tubidir. Oldingi yuzasi kalla suyagining asosiga yendoshib, pastdan uzunchok miya bilan, yukoridan o’rta miyani oekchalari bilan tutashgan. Oldingi yuzasining o’rta chizigidan uzunasiga karab egat yetadi. Bu egat bazilyar arteriyasining izidan xosil bulgan.
. Kuprikning ok moddasi uzunasiga va kundalang joylashgan nerv tolalari va ular orasida yetgan xujayralar tuplamlari - yadrolardan tashkil topgan. Kuprikning nerv tolalari utkazuchi yo’llarni xosil kilib, oldingi kismidagi o’tkazuvchi yo’llar oxirgi miya bilan miyacha pustlogini orka miya bilan boglaydi. Kuprikning orka kismidan yukoriga kutariluvchi o’tkazuvchi yo’llari, kisman pastga yunaluvchi o’tkazuvchi yo’llar utadi va shu yerda retikulyar formatsiya xam joylashgan. Kuprikning oldingi va orka kismlari orasida trapetsiyasimon tana joylashib, uni xosil bulishida eshituv analizatorining o’tkazuvchi yo’llari ishtirok etadi..
Uzunchok miya bilan kuprik o’rtasidan YII, YIII juft - yuz va eshitish nervlarining ildizlari chikadi. Kuprik soxasidan Y, YI juft nervlar - uchlamchi va kochiruvchi nervlar chikadi.
MIYACHA miya kutisining orka chukurchasida va kuprik bilan uzunchok miya soxasida joylashgan. Miyachani ikkita kabarik yuzalari uning kundalang orka kirgogi orkali yukorigi va pastki yuzalarga ajratadi. Kundalang orka kirgogi ostida chukur gorizontal yerigi utadi. Miyacha ung va chap yarim sharlardan iborat bulib, ular orasidagi markaziy kism - chuvalchang deyiladi.
Yarim sharlarning orka kirgoklari buylab ketgan chukur kundalang yerik ustki yuza bilan ostki yuzani ajratib turadi. Miyacha uzining uch juft oyoklari bilan kuprik, uzunchok miya va o’rta miyabilan boglanib turadi. Pastki oyokchalari orkali uzunchok miya bilan, o’rta oyokchalari kuprik bilan va yukorigi oyokchalari vositasida o’rta miyaning turt tepaligi bilan tutashadi. Yarim sharlar va chuvalchangsimon kism yuzalari kundalang yunalalgan egatlar orkali uzun va yupkalashgan varakchasimon pushtalarga bulinadi. Miyacha kundalang yerik va boshka chukur yeriklar vositasida oldingi orka va parcha-tugunchali pallalarga ajralgan Pallalar uz navbatda bulaklardan tashkil topgan. Miyacha yuzasidagi egatlari yaxlit uzulmasdan, chuvalchansimon kismdan chap va ung yarim sharlariga utishi tufayli, ikki yarim sharlar bir biri bilan boglik buladi.
Miyacha markazida ok modda, tashki tomonidan kul rang modda joylashgan. Miyachani median kesmasida ok va kul rang moddani bir biriga bulgan nisbati shoxlangan daraxtni eslatadi, shu sababli «xaet daraxti» deb nomlanadi. Kul rang modda miyachaning pustlogi deyiladi va uning kalinligi 1-2.5mm teng. Miyacha pustlogida uch kavat: molekulyar kavat, o’rta ganglioz kavat va ichki donador kavat farklanadi. Molekulyar va donador kavatlarni mayda neyronlar tashkil etadi. Yirik noksimon shaklga ega bulgan va xajmi 40mkm teng bulgan xujayralar o’rta ganglioz kavatda joylashgan. O’rta kavatda bu xujayralar bir katorni xosil kilib, miyacha pustlogini efferent neyronlari xisoblanadi.
Miyacha pustlogiga yetib kelgan barcha impulьslar noksimon xujayralariga yetib boradi. Miyachaning xar bir pushti (burmasi) ok moddadan tuzilgan yupka katlam bulib,atrofidan kul rang modda bilan qoplangan. Miyacha ok moddasining oraligida kul rang moddaning tuplamlari - juft yadrolari joylashgan. Eng yirik yadrolardan tishli yadro, probkasimon yadro, sharsimon va tom yadrolari xisoblanadi.
Miyacha tana muvozanatini saklovchi va ixtiyoriy xarakatlarni koordinatsiyalashtiruvchi a’zo xisoblanadi. Turli murakkab sport xolatlarda va turli xarakatlar bajarishda miyachaning axamiyati katta bulib, uning yukoriga yunaluvchi yo’llari orkali proprioretseptiv impulьslar markazga yetib boradi.
O’rta miya
O’rta miyakuprikning yukorisida joylashgan bulib, uning tarkibiga miya oyoklari va o’rta miyani tomi kiradi. O’rta miyaasosiy kismini miya oyokchalari xosil etadi. Miya oyokchalari kuprikdan chikib, bir-biridan ajralgan xolda, yukoriga kutariladi va katta miya yarim sharlari bilan tutashib ketadi. Miya oekchalari orasida chukurcha bulib, uni tubida ilma-teshik modda buladi. Xar oekning medial yuzasidan ko’z sokkasini xarakatlantiruvchi nerv chikadi. Xar bir oekcha ikki kismdan - tomi va asosidan iborat. Ikkala kismning chegarasida koramtir modda joylashgan. Bu moddani rangi nerv xujayralarning tarkibidagi melanin pigmentiga boglik. Kora modda ekstrapiramidal tizimi tarkibiga kirib, muskullarni tonusini saklaydi va avtomatik ravishda ishini idora etadi. Oekning asos kismini bosh miya pustlogidan orka miyaga, uzunchok miyaga va kuprikga yetib keluvchi nerv tolalar tashkil kiladi. Oekchalarning tom kismi asosa n talamusga kutariluvchi nerv tolalardan va ular orasida yetgan yadrolardan tashkil topgan. Eng yirik yadrolardan kizil yadrolar bulib, ulardan xarakatlantiruvchi kizil yadroli-orka miya yo’li boshlanadi..
O’rta miyaning tomi turt tepalikdan tashkil topgan. Turt tepalik turtta burtikdan iborat bulib, yukorigi burtiklari - ustki ikki tepacha, pastki burtiklari esa pastki ikki tepacha deb nomlanadi. Ustki tepaliklarda pustlok osti ko’rish markazlari, pastki ikki tepaliklarda esa eshitish markazlari joylashgan. Xar kaysi tepachadan yen tomonlarga, oralik miya ichiga kulchalar kiradi.
Ustki tepachalar uz kulchalari yordamida oralik miyaning tashki (lateral) tizzasimon tanachalari bilan boglanadi. Pastki tepachalarning kulchalari oralik miyaning ichki (medial) tizzasimon tanachalariga yunaladi. Turt tepalik kuruv va eshituv ko’zgolishlar natijasida xosil bulgan turli xarakatlarni idora etuvchi reflektor markazdir.
O’rta miyada turtinchi korincha torayib Silьviev kanaliga aylanadi. Bu kanal orkali turtinchi va uchinchi korinchalar bir-biri bilan boglanadi. Silьviev kanal ostida galtaksimon nerv yadrosi joylashgan. Silьviy kanal atrofidagi kul rang moddada retikulyar formatsiya, III-IY bosh miya nervlarining yadrolari va kushimcha vegetativ yadro joylashgan.