Очиқ ахборот тизимларида ахборот психологик хавфсизлик

2.
 
Globallashuv davrida ommaviy kommunikatsiya vositalari rivojlanishining 
yangi yo’nalishlari 
Internetni ommaviy kommunikatsiya vositasi deb hisoblash mumkinmi yoki 
yo’qmi? Olimlarning ushbu masala atrofidagi tortishuvlari ko’pdan beri davom etib 
kelyapti. Har xil mamlakatlar mazkur masalani turlicha hal qilmoqdalar. Bitta misol 
keltiraylik. “Internet-jurnalistika” kitobining mualliflari yozishlaricha, “Nyu-York 
shtatining Oliy sudi pretsedentli
1
qaror qabul qildi: sud barcha Internet saytlarini, 
ularning mazmuni va malakaviy darajasidan qati nazar, ommaviy axborot vositasi deb 
e’lon qildi. Endi Internetda o’z asari bilan qatnashayotgan har bir muallif Amerika 
yustitsiyasi nazarida jurnalist hisoblanadi va professional ommaviy axborot 
vositalarining xodimlari singari axborot olish va tarqatish huquqiga ega. Ekspertlarning 
aksariyati mazkur qarorni inqilobiy xarakterga ega, deb baholamoqdalar, chunki u 
globallashuv sharoitida jurnalistikaga bo’lgan qarashlarni tubdan o’zgartirib 
yubormoqda”
1
. 
Bir qator mamlakatlarda bo’lgani kabi, bizning respublikamizda ham faqat 
O’zbekiston Matbuot va axborot agentligi tuzilmalarida tegishli qayddan o’tgan 
Internet-saytlar ommaviy axborot vositasi deb hisoblanadi. 
Predmetning bahstalabligi bu erda faqat nashrning huquqiy maqomiga tegishli: 
qayddan o’tgan saytlar an’anaviy ommaviy axborot vositalari bilan teng huquq va 
majburiyatlarga ega bo’lib, qayd etilmaganlari bunday huquq va majburiyatlardan 
xolidir, xolos. Masalaning asl mohiyatiga kelsak, aytish kerakki, agar biror bir axborot 
kanali keng jamoatchilik uchun ma’lumotlar tarqatar ekan, albatta, u ommaviy axborot 
vositasi bo’lib qolaveradi. Internetning auditoriyasi esa an’anaviy ommaviy axborot 
vositalarinikiga qaraganda ancha kengdir. 
Global ommaviy kommunikatsiya vositasi sifatida Internet umummilliy 
(O’zbekiston), mintaqaviy (Markaziy Osiyo, Osiyo – Tinch okeani mamlakatlari), 
qit’aviy (Umumiy Evropa) va sayyoraviy bo’ladi. Cheksiz axborot imkoniyatlariga ega 
Internet faoliyat bobida ham juda katta tuzilmaviy-funktsional ko’pxillikka ega. 
Xohishi bor va qo’lidan keladigan har qanday odam Internet orqali axborot tarqatish 
yo’li bilan ommaga ta’sir etish imkoniyatiga ega.
Internet kengliklarida kasbiy globallashuv ham yuz bermoqda, chunki har bir 
kasb vakili o’z sohasida erishilgan yangiliklar va ilg’or texnologiyalarni barcha 
kasbdoshlariga etkazish imkoniyatiga ega. Bunday xizmatlar faqat pulli asosda amalga 
oshiriladi deyish xato bo’lur edi, zero ko’pgina mutaxassislar puldan ko’ra o’z ixtirolari 
haqida boshqalar bilishini yoki o’z kashfiyotlari keng qanot yoyishini istaydi. Virtual 
maydonlarda shuningdek til globallashuvi amalga oshmoqda – jahon tillari hisoblangan 
ingliz, xitoy, ispan tillari global tillarga aylanib borayapti. 
Internetda jurnalistikaning doimiy maqsadi bo’lib kelgan ko’p adad (tiraj)likning 
maksimal, mutlaq darajasiga erishiladi. Jurnalistikaning o’zi ham, eng avvalo, aynan 
ommaviylik printsipiga muvofiq paydo bo’lganligini eslash joizdir. Bundan tashqari, 
1
П р е ц е д е н т – инглиз-саксон мамлакатларидаги ҳуқуқий қоида. Маълум бир воқеа юзасидан бирор обрўли 
суднинг чиқарган қарори бошқа судлар учун шундай воқеани кўришда асос, намуна, ибрат, ўрнак бўлиб хизмат 
қилиши мумкин. 
1
Калмыков А.А., Коханова Л.А. Интернет-журналистика. Уч. пос. для студ. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005. – Б. 113-
114. 

---

38 
Internet an’anaviy jurnalistikaning chegaralari va imkoniyatlarini, turlari, shakllari 
hamda janrlarini keskin kengaytirdi. Hatto jurnalistika janrlari tarkibiga umuman 
kirmagan press-reliz Internet saytlarida eng keng tarqalgan janrlardan biriga aylandi. 
Internet – bu dunyoning zamon va makondagi bevosita borlig’idir, chunki u dunyoni 24 
soatlik jamiyatga aylantirdi.
Internet – universal ommaviy kommunikatsiya vositasidir. Bizningcha, ushbu 
universallikning asosiy o’lchovlari quyidagilardan iborat: 
1.
Mazmun va shakl universallligi: a) mavzu, g’oya, muallif pozitsiyasi, 
uslub, janrlar; b) davriylik; v) ommaviylik; g) hammaboplik; d) tejamkorlik; e) axborot 
etkazishning ko’pxilligi. 
2.
Internet ko’plab turli xil funktsiyalarni bajaradi: ommaviy kommunikatsiya 
vositasi, ma’lumotnoma, savdo-sotiq, reklama, pochta aloqasi. 
3.
Internet butun dunyoni aks ettirish qobiliyatiga ega, uning kengliklarida har 
bir iste’molchi aynan o’ziga kerakli ma’lumotlarni topa oladi – uning ohangrabo kuchi 
aynan shunda. 
4.
Internet nazorat va tsenzuradan ozoddir. 
5.
Saytlardagi ma’lumotlar tez-tez yangilanib turadi.
6.
Internet xalqaro yangiliklardan tortib bevosita shaxsiy ma’lumotlargacha 
barcha darajalardagi axborotlarni o’zida mujassamlashtiradi. 
7.
Inson aqlining beqiyosligi Internetning beqiyosligini tashkil etadi va 
aksincha. 
Internetning universalligi axborotning ko’pqirraligi, uni tayyorlash va joylashtirish 
osonligi, qabul qilish, tushunish, zohiran va aqlan tez ishlab chiqish qulayligi kabi 
jihatlarni qamrab oladi. Bu erda barcha turdagi ma’lumotlarni – yangiliklar, tahliliy 
materiallar, kasbiy ma’lumotlar, statistika, foto, dam olishga oid va hokazo axborotni 
topish mumkin. Shu kabi ishlarning barchasini uddalaydigan axborot vositasi universal 
OKV deb atashga loyiqdir. Internet aynan shunday xususiyatlarga ega.
Internet saytlari zanjirli reaktsiya printsipida ishlaydi: iste’molchi biror-bir saytni 
ochib, uning turli tomonlarida boshqa saytlarga ishoralarni ko’radi va ularga kirib, o’z 
qidiruvida davom etadi. Shu tariqa uchinchi, to’rtinchi saytlarga o’tib ketaveradi. Har 
bir saytning chetlarida Internet tilida giperishoralar va gipermatn deb ataladigan yangi-
yangi havolalar paydo bo’ladi va har bir iste’molchi ular oralab o’zi xohlagan tarzda 
izlanishini davom ettiradi.
Internetning universalligi axborot manbalarining majmuiy xarakterga egaligi, 
mualliflar qarashlarining xilma-xilligi, axborot etkazishning tezligi, ko’psaytligi, 
ko’pkanalligi singari xususiyatlarda ham o’z tasdig’ini topadi. Internetda iste’molchi 
foydalanishi mumkin bo’lgan arxivlar ham anchagina. Har bir inson virtual kengliklarda 
xohlaganicha saytlar sonini ochib quyishi mumkin. Tashkilotlar, vazirliklar yoki 
muayyan sohalar haqida gapirmasa ham bo’ladi, amalda tarmoqning elektron 
kengliklari cheksizdir. 
Internet – har bir kishi uchun ochiq tizim. Ochiqlikning bunday darajasiga boshqa 
biror OKV erisholmagan. Ko’p hollarda iste’molchilar o’zlariga qulay bo’lgan paytda 
kerakli saytlarga kira oladilar va ularning mualliflari bilan bevosita so’zlashuv tarzida 
interaktiv muloqot olib bora oladilar. Mazkur imkoniyat – OKV faoliyatining 
jurnalistlar besh yuz yildan beri intilib kelgan noyob formulasidir. 
Internetdan samarali foydalanish uchun uning kengliklarida to’g’ri yurish 
qoidalarini bilish, ya’ni navigatsiya mahoratiga ega bo’lish lozim. Navigatsiya – 

---

39 
Internetning murakkab, lekin o’rganilishi zarur bo’lgan san’atidirki, uni egallamasdan 
turib Internetda ishlashning iloji yo’q.
Jahon 
Internet 
hamjamiyati 
sayyoramiz 
bo’yicha 
bu 
tarmoqdan 
foydalanuvchilarning umumiy majmuini tashkil qiladi. Nihoyatda ulkan va ko’plab 
toifalarni o’z ichiga oluvchi hamjamiyat bo’lganligi sababli uni aniq bir tizim sifatida 
tavsiflash ancha mushkul. Shuning uchun Internet hamjamiyatining faqat umumiy 
xususiyatlari haqida gapirish mumkin. 
1.
Internetda butun dunyo hamjamiyati, unda ishlash uchun texnik 
imkoniyatlarga ega bo’lgan barcha mamlakatlar faoliyat ko’rsatishi mumkin. 
2.
Har bir mamlakat Internetda o’z maydoni (sektori)ga ega va o’z milliy 
tilidan foydalanadi. 
3.
Foydalanuvchilarning aksariyati virtual tarmoqda keng tarqalgan jahon 
tillarini imkon qadar bilishlari kerak. 
4.
Xoh katta mamlakat bo’lsin, xoh kichik mamlakat, barchasi, hamma 
foydalanuvchilar Internet oldida baravardir. Bu nihoyatda demokratik tabiatli ommaviy 
kommunikatsiya vositasi hisoblanadi. 
5.
Hech kim Internetda boshqa axborot manbalari huquqini cheklashga qodir 
emas, faqat nomaqbul sanalgan u yoki bu saytni o’z mamlakati hududida vaqtincha 
yopib qo’yishi mumkin, xolos. 
Bugungi kunga kelib real borliqdagi barcha narsalarning virtual nusxasi Internetda 
o’z aksini topgan. Siyosiy partiyalar va uyushmalar, ahillik va qarama-qarshiliklar, 
kelishuv va bahslar, himoya va hujumlar elektron kengliklarga ko’chgan. Aytish 
mumkinki, sayyoramiz ijtimoiy fikri Internet timsolida o’zining virtual egizagiga ega 
bo’ldi. 
Internet hamjamiyatida ham xuddi real dunyodagidek qonuniyatlar amal qilmoqda. 
Farqi faqat shundaki, real dunyoda real, Internetda esa virtual o’lchovlar ish 
ko’rsatayapti. Lekin axborot tarqatilishi tezligida farqlar juda katta: Internetda bu sur’at 
bir soniyada 300000 kilometrni tashkil etadi, real dunyoda esa bunday tezlikda faqat 
elektrosignal va nur taraladi. 
Real dunyoda davlatlarning jismoniy chegaralari mavjud, virtual kengliklarda esa 
bunday chegaralar yo’q. Real olamda, masalan, AQSh okeandan sakrab o’tolmaydi, 
virtual tizimda esa ular dunyo bo’yicha hokimi mutlaq. Real hamjamiyat va Internet 
hamjamiyati o’rtasidagi barcha farqlarni axborot-kommunikatsiya texnologiyalari 
belgilab beradi. Kimki shunday texnologiyalarga ega bo’lsa, elektron kengliklarda ham 
o’sha etakchilik qiladi. 
Internetning 
ommaviy 
kommunikatsiya 
vositasi 
sifatidagi