Очиқ ахборот тизимларида ахборот психологик хавфсизлик

3.
 
Axborot turli maqsadlar va manfaatlar xizmatida 
Axborotdan foydalanish: muammolar, nizolar va mayllar.
Axborot yoki siyosiy, 
ijtimoiy jihatdan keng xabardorlik jamiyat fuqarolari faol hayotining o’zagi hisoblandi. 
Bu faqat biznes, kasbiy-ijtimoiy faoliyat rivojiga ta’sir ko’rsatibgina qolmay, turmush 
andazalari bo’lishini ham, shaxslararo munosabatlar, hayot me’yorlari, turmush tarzi va 
fe’l-atvor standartlashtirilishini ham taqozo qiladi. Milliy va diniy an’analarning 
boshqarilish mexanizmi ancha qat’iy, barqaror bo’lgan Evropa va Sharqdan farqli 
ravishda Amerika Qo’shma Shtatlarida, masalan, boshqaruvda va jamiyat harakatida, 
o’zaro insoniy munosabatlarda huquqiy va ommaviy aloqa tizimlari hukmron rol 
o’ynaydi. OAVning auditoriyaga ta’sir ko’rsatishiga oid ba’zi misollar qo’llanmabop 
materiallar bo’lib qoldi. Masalan, 1939 yilda CBS radiostantsiyasi G.Uellsning
“Dunyolar urushi” ilmiy-fantastik romani teatr instsenirovkasini olib eshittirgani 
sarosima uyg’otib, ko’plab radiotinglovchilar sog’ligiga putur etkazdi. Roman 
mazmuniga ko’ra, mirrixliklar
 
bizning sayyoramizni bosib olib, odamlarni zaharlovchi 
gaz bilan qatl eta boshlaydilar. Ko’plar radio orqali berilayotgan eshittirishni haqiqiy 
bo’lib kechayotgan voqea sifatida qabul qilib, vahimaga tushdilar. Tadqiqotchilarning 
qayd etishlaricha, o’shanda dahshatga tushgan bir millionga yaqin radiotinglovchi o’z 

---

29 
uylaridan qochib chiqib, yashirinish bilan omon qolishga harakat qilgan. Shaharlarning 
ko’chalarida tartibsizliklar yuzaga kelib, transport harakati izdan chiqqan. Ikki nafar 
yigit “Tug’ma qotillar” filmini qayta-qayta tomosha qilishlarining natijasi ham fojiali 
bo’lgan – ular film qahramonlariga taqlidan mutlaqo begunoh odamlarni otishga 
tushishgan.

Ilmiy asarlarda ba’zida ommaviy axborot vositalari, ayniqs, radio, kino va 
televidenie o’tkir, bosim o’tkazuvchi hokimiyat sifatida baholanadi. OAVning tahlili 
ularning insonga ta’siriga doir turli nazariyalar, modellar paydo bo’lishiga olib keldi.
“Shprits” modeli, “o’qlar” nazariyasi, “cheksiz ta’sir o’tkazish nazariyasi” shular 
jumlasidandir. Ularda ommaviy axborot qotil o’qqa hamda vena qon tomiriga 
kiritiladigan kuchli narkotik moddaga tenglashtiriladi. Yuqorida sanab o’tilgan 
nazariyalarning nomlari ham shundan kelib chiqqan. Bir qator yirik olimlar butun bir 
yo’nalishning – ommaviy axborot va ommaviy aloqa vositalarining ta’sir ko’rsatishiga 
doir nazariyaning asoschilari bo’ldilar. Ommaviy aloqani o’rganishning ilmiy asoslari, 
texnologiyasi ishlab chiqildi. Uilbur Shramm, Garold Lassuel, Pol Lazarsfeld va 
boshqalar media-zo’ravonlik mahsulotlari ko’payib borishiga media mahsulotlarini 
qabul qilish va iste’mol etish madaniyatini qarshi qo’yish, o’smirlar va yoshlarda 
televizor ekranida dahshat va qo’rquvga soluvchi sahnalarga hamda OAVning boshqa 
shu tarzdagi materiallariga qarshi immunitet yaratish g’oyasini ilgari surdilar. 
Mediata’sir va mediapedagogika ana shu tariqa vujudga keldi va rivoj topdi. Ommaviy 
madaniyatga qarshi psixologik jihatdan harakat qilish maqsadida shu yo’nalishda o’nlab 
kitoblar va maqolalar tayyorlandi
1
.
Evropa va Amerikaning ommaviy axborot vositalari sohasi olimlari XXI asr 
bo’sag’asida televidenie va kino sanoatining shablon va texnikalashtirilgan 
kartinalaridan himoyalanish masalalarini keskin qo’ygan bo’lsalar, Sovet ittifoqi barbod 
bo’lishi munosabati bilan jahon geosiyosiy xaritasida yuz bergan o’zgarishlar ommaviy 
axborot vositalariga nisbatan boshqacha mazmundagi bahs-munozaralarni yuzaga 
chiqardi. MDH mamlakatlarining “erkinlikka chiqqan” OAV dastlab shu vaqtgacha 
o’zi yashab kelgan tuzumni rad qilish, fosh etishdan iborat tanqidiy qarashlarga 
to’lib-toshdi. So’ngra ular turlicha qiyofa kasb etib, hozirgi davrga nisbatan har xil 
qarashlarga ega bo’la bordilar, e’lon qilayotgan maqolalari “sariq” tusga kirib, mazmun 
darajasi jihatidan sifati pasayib borishi bilan farqlanadigan bo’lib qoldilar. 
Shov-shuvlar, janjallar, tomoshalarga to’lib-toshganlik televizion ko’rsatuvlarga xos 
xususiyatlarga aylandi. Rossiya OAVda, masalan, yolg’on ma’lumotlardan yoki omma 
ongini chalg’itish maqsadida biryoqlama xabarlardan keng foydalaniladigan bo’ldi. 
Yosh tadqiqotchi M.Zinko 1995 yilda Rossiya matbuotini ta’riflab shunday yozgan edi: 
“Bugungi kunda xolis OAVni topish qiyin. Odatda, gazetalar va telekompaniyalar 
ma’lum nuqtai nazarda turib olib, axborot materialiga ana shunga bog’lik ravishda 
ishlov beradilar”
1
.
Ba’zida Rossiya Federatsiyasi OAVda 1990-yillarda vujudga kelgan vaziyatni 
Amerika ommaviy nashlarining XX asr boshidagi ahvoli bilan qiyoslaydilar, o’shanda 
1
Брайант Дж, Томпсон С. Основы воздействия СМИ. Ингл. тилидан таржима. Москва, Санкт-Петербург, Киев. 
Издательский дом “Вильямс”. 2004; Рашкофф Д. Медиавирус! Как поп-культура тайно воздействует на ваше 
сознание. Ингл. тилидан таржима. М., 2003 ва бошқ.
1
Зинко М. Дезинформация как средство манипуляции общественным сознанием. // Журналистика и 
современность. Тезисы научной конференции. – М.: МГУ, 1995. – Б. 45. 
2 Қаранг: “Новое время”. 1996. № 5. – Б. 18-19. 

---

30 
bu nashrlar talabchan bo’lmagan auditoriyaga mo’ljallab ish tutib, foyda ko’rardi. Sariq 
nashrlar soni keskin oshib ketganligi hamda radio va televideniega sariq matbuot 
uslublari kirib borganligi ham ana shundan. E’tirof etish kerakki, SSSR parchalanib, 
Markaziy Osiyo, Kavkaz, Boltiqbo’yida mustaqil milliy davlatlar, Rossiya 
Federatsiyasining o’zida ham milliy mustaqillik maqomi aniq belgilab berilgan 
respublikalar e’lon qilingandan keyingi davrda bu mamlakatlar ommaviy axborot 
vositalarida o’xshash jarayonlar kuzatilmoqda. OAV huquqiy bazasini ta’minlash, 
tegishli qonunlarni qabul qilish, axborot sohasini milliy va madaniy tiklanish doirasiga 
kiritish, tarixning oq dog’larini to’ldirish shular jumlasidandir. 
Bu davrdagi Rossiya nashrlarida bizning respublikamiz faoliyatining ijobiy, qayta 
o’zgartiruvchilik jihatlari haqida materiallar deyarli e’lon qilinmadi. Xorijiy mamlakat 
hayotini bir tomonlama, bir yoqlama yoritish nashrning g’arazli, noxolis ekanligidan 
dalolat berib, ahamiyatiga putur etkazadi, uni jiddiy o’quvchilar ishonchidan mahrum 
etadi. Arkadiy Dubnovning (Albert Musin ham o’sha) “O’zbekiston Markaziy Osiyo 
Germaniyasi rolida” kichik sarlavhasi bilan berilgan “Erkinlikni qanday boshqarish 
kerak” maqolasi bunga misol bo’la oladi
2
. Ushbu maqola muallifi Toshkentga 
jurnalistlarning xalqaro konferentsiyasida ishtirok etish uchun taklif qilingan. Biroq, 
maqola mazmunidan ko’rinib turganidek, anjumanda muhokama qilingan muammolar 
muallif e’tiboridan chetda qolgan yoki u tomondan pichingli tanqid uchun
foydalanilgan. “Novoe vremya” jurnalining qo’sh sahifasida Toshkent turmush tarziga 
hech ham xos bo’lmagan mazmundagi surat bilan katta maqola e’lon qilgan A.Dubnov 
uchun jamiyatimiz hayotidan nomuhim, ikkinchi darajali jihatlarni qidirib topish va 
bo’rttirib ko’rsatish asosiy vazifa bo’lgan. Bu xalqaro mavzularga ixtisoslashgan 
jurnalistning qaysidir mamlakatda bo’laturib, boshidanoq barcha ko’rgan-eshitganlarini 
salbiy baholashga o’zini shaylagan holda, shunga muvofiq mazmundagi material 
berishini ko’rsatuvchi misollardan biri, xolos. Bunday bir tomonlama yondashuv 
avvalgi kommunistik mafkuraga, ayniqsa, G’arb mamlakatlariga munosabat bildirishda 
xos bo’lib kelgan. Bu uslub 1990-yillarda Markaziy Osiyo mintaqasi hayotini yorituvchi 
bir qator jurnalistlar ham saqlab qoldilar. 
Ijtimoiy fanlarda ommaviy axborot vositalariga yangicha qarash qaror topmoqda. 
Aloqalarning, axborotni umumlashtirish, qayta ishlash, uzatishning gipermatnli, 
ko’rish-klipli, dizayn-bezakli, lingvo- terminologik singari yangi uslublari paydo 
bo’lganligi shunga olib keldiki, endilikda ommaviy aloqa tizimlari mo’ljalni real 
voqealarni aks ettirish (yoritish) tomon emas, balki ma’lum timsollar, bilim, kartinalarni 
ishlab chiqish tomon olmoqda. Ommaviy axborot vositalari buni Iroqdagi urushni (1991 
yil) yoritishda g’oyat yorqin namoyish etishdi. Ular yaratgan harbiy harakatlar timsoli 
voqelikka mos emasdi. Ommaviy kommunikatsiya vositalari yangi obrazlar, g’oyalar, 
o’zaro munosabatlar vujudga kelayotgan voqelikni, virtual makonni o’zgartirib 
yuboradilar. Ya.N.Zasurskiy so’zi bilan aytganda, Internet bosma davriy nashrlardan 
shunisi bilan farq qiladiki, u asosan butun tahririyat nuqtai nazarini emas, ayrim 
jurnalist yoki jurnalistlar guruhi nuqtai nazarini aks ettiradi.