Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

guage  Learning  (CALL).77  C A L L   b o ‘yicha  1-xalqaro  konferensiya  1985-yil 
12  -   13-noyabrda  B udapesht  sh ah rid a  o 'tk azild i.  2-xalqaro  konferensiya 
1989-yil  15  -   17-noyabrda  b o iib   o 'td i.  M azk u r  konferensiyalarda  k o m p ­
yuter  y o rd am id a  xorijiy  tillarni  o 'rg atish n in g   yangi  m etodlari  tak lif etildi, 
o 'q itu v c h i  lingvistik  a v to m a tla r  xususida  qim m atli  m u lo h azalar  o 'rta g a  
tashlandi, o 'q itish d a  audio va video vositalardan foydalanish sam arali ekan- 
ligi  t a ’kidlandi.
K o m p y u ter texnologiyalarining shiddat  bilan  rivojlanishi  t a ’lim jaray o - 
nini  yangi  bosqichga  k o 'ta rd i,  bu  o 'z   o 'rn id a   t a ’lim  m azm unini,  m etod  va 
shakllarini  q ay ta  k o 'rib   chiqish,  uni  yangi  bilim  h am d a  k o 'n ik m a la r  bilan 
y an ad a  boyitish  zaruriyatini  tu g 'd ird i.  H ozirgi  v aq td a  oliy  ta ’lim  m uassa- 
salarida yangi pedagogik texnologiyalarning ilmiy asoslarini yaratish, ularni 
tasniflash, m etodik aham iyatini belgilash, t a ’lim jaray o n ig a tatbiq etish kabi 
dolzarb m u am m o lar ustida ish olib borilm oqda. U g'or pedagogik texnologi­
yalarning  k o m pyuter  texnologiyalari  bilan  u y g 'u n lash tirib   tashkil  etilishi 
va  sh u   aso sd a  m ultim edia  d arslarin in g   yaratilishi  asosiy  y o 'n alish g a  ay- 
lanib q o lm oqda.  M ultim edia (« k o 'p  m uhitlik» degan m a ’noni bildiradi) za- 
m onaviy  k om pyuterlarning  deyarli  barch asid a m avjud  b o 'lg an   im koniyat- 
lar  m ajm uini,  kom pleks  tu shunchani  anglatadi.  M ultim edia  ax borotning 
turli k o 'rin is h la ri-m a tn , jadval, grafika, ovoz, anim atsiya (m ultiplikatsiya), 
videotasvir,  m usiqa  y ordam ida  ax b o ro tn i  yig'ish,  saqlash  va  qayta  uzatish
77  http:  //  www.yazykoznanie.ru

---

94
A. Rahimov
vazifalarini  bajaradi.  M ultim edia  «inson-kom pyuter»  interaktiv  (dialogik) 
m uloqotning yangi,  takom illashgan p o g 'o n asi b o 'lib ,  b u n d a foydalanuvchi 
ju d a   keng  va  h ar  to m onlam a  ax b o ro t  oladi.  Bir  q a to r  olim lar,  m etodistlar 
tad q iq o tlari shuni  k o ‘rsatadiki,  t a ’lim oluvchi birinchi  m arta eshitgan mav- 
zusining faqat to 'rtd a n  bir qismini, k o ‘rgan m aterialining uchdan bir qismini- 
gina  eslab  qoladi;  ham   k o 'rib ,  ham   eshitsa,  ax borotning  ellik  foizini  esda 
saqlaydi.  Interaktiv  m ultim edia  texnologiyalaridan  foydalanilganda  esa  bu 
k o 'rsa tk ic h   yetm ish  besh  foizni  tashkil  etadi.  Shu  bois  ta ’lim  jaray o n id a 
kom pyuter  texnologiyalaridan  unum li  foydalanish  k a tta   aham iyatga  eg a.78
0 ‘qituvchi  lingvistik  a v to m a tla rd a n   fo y d alan ish d a  2  xil  yo n d ash u v  
m avjud:
1)  bixevioristik  yondashuv -   m avjud  a n ’anaviy  o ‘qitish  tizim ining  b a r­
cha jab h alarin i  e ’tiborga  oluvchi  o ‘qitish  m exanizm lari,  b u n d a  gram m ati- 
kaning m a ’lum bo'lim i tu g ag an d an  so 'n g  uni to p sh iriq lar asosida baholash, 
s h u n in g d e k ,  le k sik   m in im u m la r   b o ‘y ic h a   b ilim n i  n a z o r a t  q ilis h g a  
yo 'n altirilg an   dasturiy  ta ’m inotga  asoslangan  o ‘qitish  tizimi.  B unda  bixe- 
viorizm ning  «stimul-reaksiya-mustahkamlash»  fo rm u lasig a  asoslaniladi. 
O 'q itish   usullari  «stim ul»  (tu rtk i)  vazifasini  bajaradi,  o ‘rganuvchi  bundan 
t a ’sirlanadi  va  bilimni  m ustahkam laydi.
2) kognitiv-intellektual yondashuv -  C A L L  (C A L L  Softw are) uchun uni­
versal  dasturiy  t a ’m in o tlar  yaratish,  o ‘qitish  tizimini  lug‘at  bazasi,  gram ­
m atika  b o ‘yicha  q o ‘llanm alar,  tizimni  avtomatik  korrektorlar,  speller  bilan 
t a ’m inlash,  audio  va  vizual  effektlar  bilan  boyitish  kabi  am aliy  ishlar  maj- 
m uidir.
Til  o 'rg a tish d a   quyidagi  k o m pyuter  dasturlarini  q o ila s h   m u m kin:79
1.  T a qdim ot  te x n o lo g iy a si,  y a ’ni  m a s h g ‘u lo tn i  k o ‘rg a z m a   sifa tid a  
o 'tk a z ish   darsd a  ko m p y u terd an   foydalanishning eng oson  usulidir.  Buning 
uchun  o 'q itu v c h ig a   birgina  k o m p y u te r  va  m ultim edia  p ro y ek to ri  kerak 
b o 'la d i.  M S  Pow er  Point  d astu ri  y o rd am id a  o ‘tilajak  dars  uchun  kom p- 
y uterd a o'q itu v ch in in g  o ‘zi  slaydlar y aratad i  va k o ‘rgazm alar paketini  tay- 
yorlaydi.  E lek tro n   nusxa  -   bu  o ‘zbek  tili  fani  b o ‘yicha  m avjud  b o ‘lgan 
m uayyan darslikning kom pyuterdagi elektron versiyasi (nusxasi) boMib, unda 
m ultim edia  vositalaridan  faq at  ovoz  va  m atn  q atnashadi.
2. E lektron m ultimedia darsligi -  aynan k o m p y u ter vositasida o ‘quv kur- 
sini  yoki  uning  b itta   k a tta   b o ‘limini  o ‘qituvchi  yord am id a  yoki  m ustaqil 
o ‘zlashtirishni  t a ’m inlovchi  dasturiy-m etodik  kom pleks.
78  PoMatov  A.,  Muhamedova  S.  Kompyuter  lingvistikasi.  -  Toshkent,  2007.  -