|
2007.
4. П и отровски й Р.Г. Текст, м аш и на, человек. - М .: П росвещ ение.
1989.
5. Б е л о н о го в Г .Г . К о м п ь ю т ер н а я л и н гв и с ти к а и персп екти вн ы е
инф орм аци онны е технологии. - М.: Русский мир, 2004.
“ PoMatov A., Muhamedova S. Kompyuter lingvistikasi. - Toshkent, 2007. -
B.68.
98
A. Rahimov
K O M P Y U T E R LIN G V IST IK A SID A A V T O M A TIK T A H R IR ,
IN F O R M A T S IO N Q ID IR U V T IZ IM L A R I VA G IP E R T E K S T
TEX N O L O G IY A SI
Reja:
1. A v to m atik ta h rir y o ‘nalishi.
2. In fo rm atsio n q idiruv tizim lari.
3. G ip ertek st texnologiyasi.
T ayanch so‘z va iboralar: m atn tahriri, m exa n ik xatolar, m atn muhar-
rirlari, avtom atik tahrir, tezaurus, deskriptor, gipertekst, kontekstli qidiruv,
a vto m a tik referatlash, transliteratsiyalash, inform atsion qidiruv tizim lari,
m anzilli qidiruv, sem antik qidiruv, fa k to g ra fik qidiruv, hujjatli qidiruv, indeks-
lash, giperm edia.
A v to m atik ta h rir k o m p y u ter lingvistikasining asosiy y o ‘nalishlaridan
biri b o 'lib , u k o m p y u terd ag i m atn m u h a rrirla ri (M icrosoft W ord, Excel,
W ordpad, Lexicon) rivojlanishi bilan b o g iiq d ir. Bilam izki, av to m atik ta h rir
deganda m atn d ag i m exanik x atolarning av to m atik tarzd a to 'g 'rila n ish i va
x a to ekanligi h a q id a g i sig n a lla rn in g u serg a ta k lif etilishi k a b ila r b ilan
b og'liq. A niq m isollar bilan tush u n tirilad ig an b o ‘lsa, M icrosoft W ord das-
turi bilan ishlar ekanm iz, u n d a so 'zlarn in g yozilishi bilan b o g 'liq xatolar
b o 'lsa , u larn in g ostig a qizil yoki k o ‘k ran g d a chizilishi, k a tta h a r f bilan
yozilishi k erak b o 'lg a n so 'zlarn in g av to m atik bo sh h arfg a o 'tk azilish i, huj-
ja tg a av to m atik n u m eratsiy a qo'yilishi k ab ilar av to m a tik ta h rir erishgan
y u tu q lar hisoblanadi.
A v to m atik ta h rir y o 'n alish i X X asr o 'rta la rig a kelib rivojlandi. U m atn
m u h a r r ir d a s t u r l a r i b ila n b ir g a lik d a y a n g ic h a im k o n iy a tla r b ila n ,
q o 'sh im ch a effektlar bilan rivojlanm oqda. O ddiy m u h arrirlard an farqi shun-
daki, u n d a ta h rir av to m atik tarzd a qisqa v aq t birligi ichida h ajm an k a tta
b o 'lg an m atn n i tez tekshirish va xato larn i to 'g 'rila s h im koniyati b o 'la d i.
A v to m atik ta h rirn in g p rag m atik aham iyati sh u n d ak i, u k elajak d a taraq q iy
etsa, yetarli m a ’lu m o tlar bazasi yaratilsa va m axsus d astu rla r ishlab chiqil-
sa, m u h a rrir kasbi u ch u n ehtiyoj qolm aydi. Bu esa m a tn bilan ishlashni
o sonlashtiradi.
M a ’lum ki, k o m p y u ter yaratilm asdan ilgari m atn lar yozuv m ashinkala-
rida terilgan, bu ja ra y o n d a orfografik, p u n k tu atsio n , stilistik va gram m atik
Kompyuter lingvistikasi asoslari
99
x ato larg a y o ‘l q o ‘yilsa, m atnni boshdan oxirigacha qayta yozib chiqishga
to ‘g ‘ri kelgan, bu esa foydalanuvchiga noqulaylik tu g'dirgan. K om pyuterda
esa m atnni tahrirlash birm uncha qulay b o iib , u nda foydalanuvchi dialogli
rejim da ishlaydi va o ‘z o ‘rnida xatolarni to ‘g ‘rilash im koniyatiga ega bo 'lad i.
H a tto m atn bilan ishlash jaray o n id a biz yuq o rid a ta ’kidlab o ‘tgan avtom atik
tahrirlash, xatolarni to 'g 'rila sh im koniyati ham m avjud. Shu o 'rin d a alohi-
d a ta ’kidlash zarurki, av tom atik tahrirlash tizimi faqat m atn m uharrirlari
d astu rlari bazasiga q o ‘shilgan tillarda am al qiladi, m asalan, ingliz, rus, ne-
mis, fransuz tillarida. A gar b azada m avjud b o 'lm ag an tilda m atn kiritilsa,
uni av tom atik tahrirlay olm ay4i, ayrim internatsional so ‘zlar bundan mus-
ta s n o . A v to m a tik ta h rirla s h ja r a y o n id a M S W o rd lu g 'a tid a m a v ju d
b o im a g a n so ‘z uchrasa, ostiga qizil chiziq bilan ajratib k o 'rsatilad i. M azk u r
holat quyidagi sababga k o ‘ra b o iis h i m um kin, b u n d a o ‘sha so ‘z imlosi haqi-
d a d astu r variant taklif eta olm aydi, chunki M s W ord lu g 'atid a bu so ‘z m av
ju d em as. Ehtim ol u so ‘z to g ‘ri yozilgan b o ‘lishi m um kin, b u n d a insonning
ishtiroki zaru r bo 'lad i. A gar so'zning imlosi to ‘g ‘ri b o ‘lsa, m atn d a yana tez-
tez q ay ta ishlatilsa, uning av tokorreksiyada to ‘g‘ri deb sanalishi uchun M s
W ord lug‘atiga «kiritib qo'yish» (kontekst menyudagi «add» yoki «добавить»
kom andasi yordam ida) m um kin. M atn kiritish davom ida so 'z yoki so 'zlar
birikm asi k o ‘k chiziq bilan ajratib q o ‘yiladi, b u n d a so ‘zning im losida xato
m avjud. Bu holda foydalanuvchi xatoni o ‘zi to g ‘rilab qo'yishi z a ru r yoki
ostiga chizilgan so 'zd a sichqonchaning o ‘ng tom oni bosilsa, k ontekst men-
yusida so'zn in g to ‘g ‘ri varianti tak lif etiladi va uni tanlashi zaru r b o 'lad i.
A v to m atik tahrirlash tizimi ju d a k o ‘p am aliy vazifalarni o 'z ichiga ola-
di. Bu vazifalarning eng asosiylarini um um lashtirib sanab o'tm oqchim iz:
- orfografiyani tekshirish;
- gram m atik a va stilistikani tekshirish;
- kontekstli qidiruv;
- form atlash;
- av to m atik referatlash - m atndagi kalit so 'z la r asosida uning um um iy
m undarijasini yaratish;
- m atn ichiga jad v al, rasm , turli figuralar, klip-artlar, grafik sxem alar,
d iag ram m alar qo 'sh ish , giperhavolalar bilan t a ’m inlash;
- m atndagi abzaslar, belgilar, so 'zlarn in g aniq m iqdorini aniqlash (statis-
tikasini k o 'rsatish );
- tezau ru s xizm ati - m atndagi m uayyan so 'zn in g sinonim ik variantlari-
ni aniqlash;
- transliteratsiyalash - bir alifbodan b o sh q a alifboga o 'tk a z ish (m asalan,
kirill alifbosidan lotin alifbosidagi h arfg a alm ashtirish).
100
Do'stlaringiz bilan baham: |
