О.ҚАюмов чет эл адабиёти тарихи илк урта асрлар, уйгониш даври ва XVII asr

XВИИ аср Ғарбий Европа адабиёти
XВИИ б о б. Классицизм адабиёти..................................... 236
XВИИИ б о б. XВИИ аср инглиз адабиёти........................................ 240
Жон Мильтон....................................................................... 242
XИX б о б. XВИИ аср испан адабиёти.......................................... 248
Лопе де Вега.................................................................... 250
Лопе де Вегадан кейинги испан драмаси............................. 259
Кальдерон................................................................................. 260
XX б о б. XВИИ аср француз адабиёти.......................................... 265
Пьер Корнель......................................................................... 266
Мольер...................................................................................... 272
Лафонтен.......................................................................................... 286
Буало................................................................................................. 289
Жан Расин...................................................................................... 291


Tanqidiy realizm - XX asr jahon adabiyotining yetakchi ijodiy metodi
Реализм ҳаётий воқеа-ходисаларнинг мохиятини чуқур очишни, воқеликни кенг қамраб олишни, уни бутун мураккаблиги, қарама-қаршилиги билан кўрсатишни тақозо этади. Реализм инсоннинг ўз социал муҳити билан узвий алоқасини, ижтимоий шарт-шароитнинг алоҳида шахслар, ижтимоий гуруҳлар ва синфлар тақдирига ўтказган таъсирини, ижтимоий шароитнинг кишилар ахлоқи ва маънавий дунёсига берган реақциясини, инсоннинг яратувчилик куч-кудратини акс эттиришни талаб килади. Воқеликни тараққиёт жараёнида тасвирлаш — реализмнинг муҳим тамойили.
“Реализм” атамаси XIX асрдан бошлаб қўлланиладиган бўлган. Хозирги пайтда “реализм” атамаси икки маънода, яъни кенг ва махсус маъноларда ишлатилмоқда.
1. Реализм (кенг маънода) — воқеликни ҳаққоний тасвир этишга ва кишилик жамияти тараққиёти учун муҳим бўлган ижтимоий муаммоларни кўтариб чиқиб, ҳал этишга интилиш.
Маълумки, хар қандай бадиий асар хам хаётда олға сурган ижтимоий масалалар (ахлоқий, фалсафий ва бошқалар)ни бадиий ифодалайди. Адабий асар ҳар кандай ҳолда хам ижтимоий фикрнинг бадиий инъикосидир. Шу маънодаги реализм хаёт хақиқати тушунчасига монанд келади. Асар хаётга қaнчалик яқин бўлса, ундаги реализм хам шу қадар изчил, шу қадар кучли бўлади.
Garriet Bicher Stouning “ Tom tog`aning kulbasi” romani o`sha davrda muvaffaqiyat qozongan kitoblar orasida eng buyugi edi. AQSH adabiyotida tanqidiy realizm 19-asrning birinchi yarmida boshlangan qulchilik tartiblarini bekor qilishga qaratilgan abolitsionistlar harakatida yaqqol namoyon bo’ladi. Bu harakatning tarafdorlaridan biri Garriet Bicher-Stou edi. Janubning quldor yer egalari o’zlarining serhosil dalalarida paxta, kanop, makkajo’xori yetishtirar, shu sababdan qullik tartiblarini saqlab qolish uchun zo’r berib harakat qilar edilar. Adolatsiz qonun Garriet Bicher-Stouning ham mo’tadil qarashlariga zarba berib, qul negrlar masalasiga faolroq aralashishiga turtki bo’ldi. U ,,Milliy davr’’ haftalik jurnalining taklifi bilan negrlar hayotidan hikoya yozishga kirishdi. Bu ,,Tom tog’aning kulbasi’’ asari edi. U 1852-yilda kitob holida bosilib chiqdi. Bu kitob o’z muallifi nomini butun kitobxonlariga tanishtirdi va adibga misli ko’rilmagan shon-shuhrat keltirdi. U ,,Tom tog’aning kulbasi’’ romanida qulchilikning jirkanch qiyofasini ayovsiz fosh qilib tashlaydi. Asarning butun-butun boblari negrlarning chidab bo’lmas darajadagi fojiali hayotini, shafqatsiz oila dramasini ko’rsatishga bag’ishlangan Kitob bosilib chiqqan kuni yoq sotilib bo`ldi. AQSH va Garbiy Yevropaning mashhur yozuvchilari bu kitobni eng go`zal san`at asar deb astoydil tabrikladilar. Birgina Londonning o`zida bu kitob 10000 nusxadan sotilardi. Asarni 23 ta Yevropa tillariga tarjima qilishi uning bu mintaqada qanchalik shuhrat qozonganligini bildiradi.Turli mamlakatlarning dramaturglari bu povest asosida ko`pgina pyesalar yozdilar va bu pyesalar Yеvropa va Amerikada juda ko`p marotaba sahnaga qo`yilgan. 1853-1854-yil qishida Nyu-Yorkda 18 marta sahnaga qo`yganlar va har safar teatr odamga to`la bo`lgan.Kishini shu narsa hayratda qoldiradiki,bu pyesa hali-hanuzgacha qo`yiladi va uni tomoshabin avvalgidek zo`r qiziqish bilan kutib oladi.Shu raqamlarning,shu jumlalarning o`ziyoq bu asarning Amerika va Yevropa mamlakatlri uchun naqadar ahamiyatli kitob ekanligidan dalolat beradi.
2. Реализм (махсус маънода) воқеликни реалистик тасвирлашнинг естетик тамойиллари мажмуи (ижодий ме­тод). Реализмда ҳаётни ҳаққоний деталлар, типик ҳарактерларни типик шароитда ростгўйлик билан акс эттириш усули қўлланилади. Бу усул реализмнинг бош йули. (Дарсликнинг “Хаёт ва адабиёт”, “Бадиий образ” Бадиий адабиётда типиклаштириш”, “Бадиий адабиётда ғоявийлик” бобларида реализмни тавсифловчи эстетик тамойиллар кўздан кечирилганки уларни бу ўринда қўллаш жоиздир).
“Ижтимоий тахлил, - деб уқтиради Б. Сучков, - инсоннинг ижтимоий тажрибаларини тадқиқ этиш ва тасвирлаш, одамларнинг ўзаро муносабатларини, жамият ва шахснинг ўзаро алоқаларини, шу аснода жамият тузумининг ўзини ижтимоий ҳодиса сифатида ўрганиш ва акс етиш реалистик методнинг моҳиятини, унинг жони калбини ташкил этади”¹. “Реализм шундай бадиий метод деб ёзади С. М. Петров, — унинг асосини реал воқеликни санъаткор томонидан объектив равишда идрок этиш ташкил этади"¹.
Кейинги йилларда реализмнинг типологик ҳусусиятларини ўрганишга катта эътибор берилди. Проф. F.K.Kaримов, реализмнинг энг муҳим типологик белгиси адабиётнинг асосий объекти ҳисобланган инсонни, инсон фаолиятини тасвир килишда кўллайдиган ўзига хос усулдир, деб ёзган. Бу усулга кўра, инсон тарихийлик принципи асосида, конкрет ижтимоий муҳитда, маълум тарихий шароит маҳсули сифатида тасвир этилиши талаб қилинади. Бу, санъаткор инсон характерини яратишга киришганда, бир томондан, уни ташқи борлиқ, ижтимоий муҳит билан боғлик ҳолда, яъни