O ‘zbekiston tarixi (xvi—xix asrning birinchi yarmi)

§. XVI asrda Buxoro xonligida ijtimoiy- iqtisodiy hayot

Shayboniylar o‘tkazgan Shayboniyxon davlatni iqtisodiy va
islohotlar siyosiy jihatdan mustahkamlash yo‘-
lida qator islohotlar o‘tkazdi. Birinclii- dan, u davlat boshqaruvida suyurg‘ol tizimini joriy etdi. Ya’ni zabt etilgan hududlarni boshqarish ishini o‘z farzandlariga, qarindosh-urug‘lariga, birodarlariga topshirdi. Bu haqda 3- mavzuda ma’lumot oldingiz.
1512- yilda shayboniylar Movarounnahmi tamoman egalla- gach, shayboniy sultonlar mamlakat viloyatlarini qayta taqsimlashni shayboniylaming eng nufuzli vakili Jonibek Sul- tonga topshirganlar. Uning ra’yiga ko‘ra Samarqand Ko‘chkun- chixonga, Toshkent viloyati Suyunchxo‘jaga, Buxoro va uning atroflari Ubaydulla Sultonga doimiy merosiy mulk qilib berildi.
Lekin suyurg‘ol mulklar bora-bora markaziy hokimiyatdan mustaqil bo‘lishga intilganlar.
Ikkinchidan, mamlakatda yer-suv qaytadan taqsim qilindi. Ko‘chmanchi qabila zodagonlari yengilgan mahalliy mulkdorlar mol-mulkini musodara qilish, sotish, egasiz qolgan yerlarni o‘zlariniki qilib olish yo‘li bilan mulklarini ko‘paytirib oldilar.
Uchinchidan, mamlakat ichida ijtimoiy hayotni tartibga solishga imkon bemvchi islohot ham o‘tkazildi. Keyingi 10 yil


21




ichida soliqlar og‘irligidan va mulkdorlar jabr-zulmidan yer-
suvlarini tashlab ketgan xo‘jaliklar yerlarini ishga tushirish
masalasi ko‘rib chiqildi.
To‘rtinchidan, 1507-yilda pul islohoti o‘tkazildi. Bunga
ko‘ra, mamlakatning hamma katta shaharlarida vazni bir xil —
5,2 gramm boTgan yangi kumush tangalar hamda mis chaqa
pullar zarb qilinib, muomalaga chiqarildi. Bu islohot iqtiso-
diyotni tartibga solish va savdo-sotiqni jonlantirish maqsadida
o‘tkazilgan edi. Ayni paytda, bu islohot dehqonlarning soliq
toTash imkoniyatini oshirishga, davlat va xon mulkini ko‘pay-
tirishga imkon berdi.
Shayboniyxon tomonidan amalga oshirilgan bu va boshqa
tadbirlar, o‘z mohiyatiga ko‘ra, markaziy hokimiyatni mustah-
kamlashga xizmat qilishi zarur edi.
Muhammad Shayboniyxon vafotidan so‘ng boshlangan
o‘zaro toj-u taxt kurashlari hamda Eron bosqinchilariga qarshi
kurash mamlakat iqtisodiy hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu
hol, o‘z navbatida, pulning qadrsizlanishiga olib kelgan. Nati-
jada, oliy hukmdor Ko‘chkunchixon navbatdagi pul islohotini
o‘tkazishga majbur boTgan. Shu yo‘1 bilan ahvolning bir ma-
romga tushishiga erishilgan. Shayboniy Abdullaxon II o‘tkazgan
pul islohoti ham Buxoro xonligi tarixida muhim ahamiyatga ega
voqea boTgan. U oltin pul zarb etishni yoTga qo‘ygan va uning
tarkibiga qiymati past boTgan boshqa ma’danlar aralashti-
rilmasligini qattiq nazorat ostiga olgan. Bu pullar xonlikning
butun hududida muomalaga kirdi. Bu hol, o‘z navbatida, ho-
kimiyatning yanada markazlashuviga, xazinaga katta daromad
tushishiga olib keldi, savdo-sotiq yanada jonlandi.
Shayboniylar davrida ham iqtisodiy
hayotda sun’iy sug‘orish bilan bogTiq
muammolarni hal etish ishiga jiddiy e’tibor bilan qaralgan. Bu
sulola vakillari Sangzor, Chirchiq, Sirdaryo, Amudaryo, Vaxsh
va Murg‘ob daryolari imkoniyatlaridan unumli foydalanish
choralarini ko‘rganlar.
Shayboniyxon avlodlari keyinchalik Qashqadaryoning irmoq-
laridan Kesh viloyati yerlarini sug‘orish uchun 10 dan ortiq
kanallar qazitganlar.
Sun’iy sug‘orish ishlari, ayniqsa, Abdullaxon II davrida
keng rivojlangan. Masalan, 1556—1585-yillar oraligTda Zarafshon


22