O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Endokrin bezlar quyidagi guruhlarga bo’linadi.
M arkaziy boshqaruvchi a'zolar.
G ipotalam us (neyrosckrelor yadrolar).
Gipofiz.
Epifiz.
P eriferik endokrin a'zolar.
1. Q alqonsim on bcz.
Q alqon bcz oldi bczlari
Buyrak usti bczlari
A ralash bezlar.
Jinsiy bezlar - urug'don va tuxum don
O shqozon osti bczi.
Yo'ldosh.
Yakka gorm on ishlovchi hujayralar.
A PU D tizim iga kiruvchi hujayralar.
(nerv to’qim a hosilalari).
Yakka joylashgan m czenxim adan hosil bo'lgan hujayralar.
MARKAZIY BOSHQARUVCHI ENDOKRIN
A'ZOLAR.
G ipotalam us. E ndokrin funksiyalarini boshqaruvchi oliy nerv markazidir. 
U bir tom ondan m iyaning sim patik va parasim patik m arkazi bo'lsa ikkinchi 
tom ondan 
o'zining 
neyrosckrctor 
hujayralari 
orqali 
butun 
endokrin 
boshqaruvini nazorat qiladi va muvofiqlashtiradi.
G ipotalam us 
m urakkab 
sitoarxitcktonikaga cga. 
Uning 
anatom ik 
qism iarini funksiyalariga 
ko'ra 
chcgaralash qiyin. G ipotalam us kulrang 
m oddasida 30 juftdan ko'p turli vazifalarni o'lovchi yadrolar joylashgan. 
Shunday bo'lsada, gipolalam usda uchta anatom ik qism ajratiladi: oldingi, o'rta 
va orqa. Yadrolar yirik va m ayda hujayrali bo'ladilar (154-rasm ).
O ldingi gipotalam usda ikki yadro - supraoptik va paraventrikulyar 
yadrolar m uhim aham iyatga cga. Supraoptik yadrolar yirik hujayralardan, 
paraventrikulyar yadrolar yirik va m ayda neyrosckrctor hujayralardan tuzilgan 
bo'lib, ularning aksonlari gipofizning ncyrogipofiz qism ida tugaydi. Ular 
gipotalam us - ncyrogipofizar tutam ini hosil qiladilar. Supraoptik yadroda yirik
259

---

hujayralaridan parovcntrikulyar yadrolar yirik va m ayda ncyrosekrctor 
hujayralardan tuzilgan bo'lib, ularning aksonlari gipofizning ncyrogipofiz 
qism ida tugaydi. U lar gipotalam us - neyrogipofizar tulam ni hosil qiladilar. 
Supraoptik 
yadroda antidiurclik gorm on - vazopresessin, paravcntrikulyar 
yadroda oksitotsin ishlanadi.
O 'rta gipotalam us m ayda hujayrali yadrolar gipofizning adcnogipofiz 
qism iga ta'sir ctuvchi adcnogipofizotrop gorm onlar ishlaydilar. G ipotalam us 
kulrang d o m b o g 'id a (tuber cinercum ) joylashgan bu yadrolar arkuat, 
infundibulyar, vcntra m edial va vcntordorsal yadrolar dcyiladi. U lar ishlagan 
gorm onlar ikki xil libcrinlar - stim ulovchilar va stalinlar - lorm ozlovchilar 
bo'lib, bu gorm onlar portal qon aylanish orqali gipofizga boradi va unga ta'sir 
ko rsatadi. Bu tizim gipotalam o adcnogipofizar tizim dcyiladi.
1-ko'rish xiazm asi. 2-m cdial em inensiya (birlam chi kapillyar to'ri bilan).
2- lll-qorincha bo'shlig'i dcvori. 4-supraoplik yadro. 5-oldingi prcoptik yadro.
6-paravcntrikulyar yadro. 7-arkuat-vcntrom cdial kom plcks. 8-talamus. 9- 
pcptidadrcncrgik 
ncyrosekrctor 
hujayralar. 
(m cdiobazal 
qism da). 
10- 
m cdiobazal qism adrcncrgik ncyronlari. 11-IIl-qorincha voronkasi va gipofiz 
oyoqehasi. 12-gipofiz orqa bo'lagi. 13-Xerring tanachalari.
O rqa gipotalam usda m am m ilyar va prcm am m ilyar yadrolar joylashgan. 
M am m ilyar yadroda hujayralar kichikroq xolida bo'ladi.
G ipotalam usning periferik endokrin a'zolarga la'siri ikki xil bo ladi.
1. G ipfiz oldingi bo'lagi orqali ta'sir ko'rsatish - transadcnogipofizar.
2. T o'g'ridan - to'g'ri, gipofiz ishtirokisiz ta'sir ctish - paragipofizar ta'siri.
154-rasm. G ipatalam o-gipofizar tizim va gorm onlarning nishon 
a'zolarga ta'sir ctish sxemasi.
2 6 0

---

GIPOFIZ
G ipofiz adcnogipofiz va neyrogipofiz qism lardan iborat. Bu ikki qism
ikki m anbadan laraqqiy ctgan. G ipofiz anatom ik jixatdan uch qism ga bo'lib 
o'rganiladi: oldingi, o'rta va orqa bo'limlar. (155-rasm .)
155-rasm. Gipofiz bczi (M allori usulida bo'yalgan).
A -um um iy ko'rinish. Al-oldingi. АП-o'rta. A lll-orqa bo’limlar.
1-gipofiz oyoq qismi. 2-kapsula. 3-oksifil hujayralar - adcnotsitlar. 4- 
bazofil hujayralar - adcnotsitlar. 5-xromofob hujayralar. 6-qon kapillyarlari. 7- 
o'rta bo'lim hujayralari. 8-folikulalar. 9-pituitsitlar. 10-nerv tolalari.
Adcnogipofiz bcz ustki tom ondan biriktiruvchi to'qim ali kapsula bilan 
o'ralgan, kapsuladan ichkariga STBT dan tuzilgan mayda to'siqlar kirib boradi 
va ularda juda ко p sinusoid kapilyarlar joylashadi. Bczning asosiy ichki 
qism ini - parcnxim asm i epitclial tasm alar - trabckulalar tashkil etadi. 
Trabckulalar bcz hujayralaridan tuzilgan. Bu hujayralar bo'yalishiga ko'ra 
xromofil va xrom ofob guruhlarga bo'linadilar. Xrom ofil hujayralar asosan 
trabckulalarning pcrifcrik qism da joylashadilar.
X rom ofil endokrinotsitlar ulardagi sekretor donachalarning bo'yalishiga 
ko'ra to'q binafsha rangga bo'yalgan - bazofillar va qizil rangga bo'yalgan 
atsidofil 
hujayralarga 
bo'linadilar. 
H ujayralar 
hujayra 
shakli, 
yadro, 
joylashuvchi 
donachalar shakli 
va katta kichikligiga 
va ishlaydigan 
gorm onlariga ko'ra yana bo'linadilar (156-rasm ).
261

---

156-rasm .Adcnogipofiz hujayralarining ultram ikroskopik tuzilishi.
(B.V. A leshin b-cha)
I. 
Folikul stim ullovchi hujayralar
II. Tirolrop hujayralar
III. Som atotrop hujayralar
IV. L aklotrop hujayralar
V. K ortikotrop hujayralar
VI. T ridocktom ik hujayralari
VII. K asataratsi hujayralari
VIII. Psevdofolikulaning folikulyar yulduzchali h-ralari
1) Yadro
2) G olji apparati
3) M itoxondriy
4) E ndoplazm atik to r
5) S ckrctor donachalar
6) V akuola
7) M ayda so'rg'ich
8) Pscvdofolikula sekreti