O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Ma'ruza rejasi:
1.YUqorisamaralisuyuqlikxromatografikusulniasosiyprinsiplar
2. YUqorisamaralisuyuqlikxromatografikusulninazariyasoslari
3.YUqorisamaralisuyuqlikxromatografikusuldaqo‘llaniladiganqo‘zg‘almasvaqo‘zg‘aluvchanfazalar.


Tayanch so`z va iboralar: YUqorisamaralisuyuqlikxromatografiyasi,xromatogramma,moddalarniushlanishvaqti, pikasosiningkengligi, gaussaylanmanidispersiyasi
YUqorisamaralisuyuqlik-suyuqlikxromatografikusuli

Xrormatografikusullarningrivojlanishijarayonidaularningnazariyvaamaliyqo‘llanishsharoitlarinitakomillashtirishnatijasidayangiyuqorisamaralisuyuqlikxromatografiya (YUSSX)usulinikiribkelishigasababbo‘ldi.

Agarda 1950 va 1960 yillardaxromatografikusullardanyupqaqatlamxromatografiyavaqog‘oxxromatografiyasi, rivojlanganbo‘lsa, 1970 yillardakolonkalixromatografiyaningtaraqqiyetishiyuqorisamaralisuyuqlikxromatografiyausulinirivojlanishigazaminbo‘ldi. YUSSXusullarda (nasos, injektor, detektor), hamdao‘zigaxostalablargajavobberadiganyuqoritozalikkajavobberadigan, yuqaritozalikkaegaerituvchilarvakimyoviyreaktivlarniqo‘llashtalabetiladi.
YUSSXtahlilusuliniyaratilganigaqisqavaqtbo‘ldi, lekinbundayxromatografiktahlilinirivojlanishijudakattadir. UningnazariyasoslarivaeksperimentalusullariundanavvalroqGSXusuliyaratilgandannkeyinoqasossolinganedi.
YUSSXusulniolibborishdaananaviykolonkalixromatografiyagaqo‘yilgantalablarasosbo‘libxisoblanadi, ularsorbentningdispersligi, kolonkalarnio‘lchamivasuyuqlikoqiminingtezligidir. SHulargaqaramaybuxromatografikusulningo‘zigaxostomoni, yuqoribosimdaxromatografikjarayonniolibborishgaqaratilgandir.
Suyuqqo‘zg‘aluvchanfazayordamidaxromatografiktahlilniolibborishM.S. Svettomonidanko‘rsatibo‘tilganusul, yangiaralashmatarkibidagimoddalarnisifatvamiqdoriytahlilinianiqlanishgaasoslanib,foydalanilgankolonkalarningdiametri 1 smdanoshiqbo‘lgan. Bundaqo‘zg‘aluvchanfazakolonkaorqalio‘ziningog‘irlikkuchiyordamidakolonkadano‘tishnatijasidahamdagidrostatikbosimiasosida 60 ml/soat 1 sm²tezlikkaerishilgan. Lekindorimoddalarinivaaralashmalarinianiqlashdabundaykolonkalardanko‘pfoydalanishnatijasidaajratibolishsifatio‘zgaradi.
Keyingiyillardakolonkalixromatografiyanikengqo‘llanishivasezgirdetektorlarnipaydobo‘lishiasosbo‘ldi, uningyordamidaelyuattarkibidagimoddalarnianiqlashgaerishildi. YUSSXusulinitakomillashtirishgagazxromatografiyasidaqo‘llanilganvatajribadano‘tganusullardanfoydalaniladi.
YUSSXusulidamoddalarniajratishuchundiametri 2-6 mmbo‘lgankolonkalardanvaularningichigako‘zg‘almassorbentningzarrachalarinio‘rtachadiametri 50 mkmdankichikzarrachalardaniboratbo‘lgan, hamdako‘zg‘aluvchanfazani 0,1-0,5 sm/sektezlikdayuqoribosimyordamida (10-400 atm) foydalanishmaqsadgamuvofiqdir.
YUSSXusulidaikkimoddanibir-biridanajratish, ulardanbiriqo‘zg‘almasfazadaushlanibqolishinixromatografikkolonkadanqarshiliklarniengibchiqqanmoddaavval, so‘ngraasta-sekinikkinchimoddachiqaboshlaydi. Buxromatografiyadahammoddalarniajralishiniqo‘zg‘almasfazadaushlanishvaqti(t_R1)qiymatibilanifodalanadi. Umumiyushlanishvaqti(t_R),qo‘zg‘almasfazadaushlanishvaqti(t_R1)vaqo‘zg‘aluvchanfazadagiushlanishvaqtining(t_m)qiymatlariniyig‘indisidantashkiltopgan.