O `zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi Toshkent farmatsevtika instituti Farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining instrumental tahlil usullari fanidan o`quv-uslubiy majmua

Usulniolibborishdafoydalaniladiganqurilmatuzilishi.
YUSSXusulniolibborishdaquyidagirasmdakeltirilganqurilmalardanfoydalaniladi.

2-rasm.YUqorisamaralisuyuqlikxromatografiningtuzilishchizmasi.

Apparatnibirmeyordaishlashiuchunerituvchisolinadiganmoslama 1000mlhajmidabo‘lishinitalabetiladi. Ko‘pholatlardabumoslamasuyuqliktarkibidagigazlarniyo‘qotishasboblaribilanuzviybog‘liqlikdaulanganbo‘ladi.

Suyuqliknikolonkagao‘tkazishdanasosningahamiyatikattadir. Bundasuyuqliktezligi 10 ml-min, hamda 300-400 atm. Bosimoralig‘idaharakatlanadi. Aniqlanuvchimoddanikolonkagadozatororqalieritmaholidayuboriladi.Kolonkalarasosanzanglanmaydiganpo‘lat, hamdashishavatitannaychalardantayyorlanadi. SHishakolonkalardanfoydalanishdatashqaridankuzatishgaimkoniyatbaladi,lekinichkibosimni 70 atm. danyuqorigako‘tarishmaqsadgamuvofiqemas. Kolonkalartermostatgajoylashtirilganbo‘lib,asosanichkidiametri 2-4 mm, uzunlgi 10-50 smnitashkiletadi.
Kolonkadano‘tayotgansuyuqerituvchiniharakatinidoimiyravishdadetektororqalitekshiribberiladi.
Detektorlarikkiguruhga:o‘zigaxosguruhmoddalarnixususiyatinianiqlashgahamdauniversalxususiyatninamoyonetadigano‘zigaxosguruhmoddalarinianiqlashdafluoressensiyalanishvaboshqaelektrokimyoviyusullaryordamidaaniqlashgaasoslangan. Ungaasosandorivositalariningkammiqdorinibiologiksuyuqliklartarkibidagichiqindimoddalarnivaqo‘shilmalarnianiqlashdafoydalaniladi. Universaldetektorlaryordamidamoddaningboryokiyo‘qligidanqat’iynazarsuyuqlikdanajralibchiqayotganharqandaymoddanixususiyatinianiqlashgaqodirdir. Buusulhozirgikundaneftkimyosi, oziq-ovqatsanoativafarmatsiyaishlabchiqarishsanoatlaridakengfoydalanibkelmoqda.
Detektorlargaqo‘yilgantalablar:
a) yuqorisezgirlikkaegabo‘lishi;
b) tekshirilayotganmoddadetektororqalio‘tayotgandaparchalanmasligi;
v) haroratnio‘zgarishi, suyuqlikningoqimtezligi, hamdaqo‘llanilayotganerituvchiningtarkibidetektorningishlashjarayonigata’sirko‘rsatmasligi;
g) detektortekshiriluvchimoddanisifatinivamiqdorinianiqlashdaasosiy ko‘rsatgichniberaolishilozim.
UBdetektorivadefferinsialrefraktometrlarhozirgizamonyuqorisamaralisuyuqlikxromatograflaridako‘proqqo‘llaniladi. UBdetektorlarUBto‘lqinuzunligidaginuryutilishiko‘pginadorimoddalarinianiqlashdasezgirdir. Shuninguchunfoydalaniladiganerituvchio‘tatozavaspektraltiniqbo‘lishitalabetiladi.
Differensialrefraktometrlarharoratvabosimgajudasezgirdir. Ikkalaturdetektorlareritmadagimoddanikonsentratsiyasinianiqlashdafoydalaniladi.
UBdetektorningkamchiligifaqatginaayrimmolekulalarninuryutilishxususiyatinianiqlashgamo‘ljallanganbo‘libdetektorninuryutilishnisezishoralig‘igato‘g‘rikelsayokishungayaqinoraliqdabo‘lishibilanbog‘liqdir. Detektorningo‘takuchlisezgirligigaasosanmoddatahliliniyuqorinuryutishto‘lqinuzunligidaolibborilmasahambo‘ladi. DetektorniUBnurnisimoblilampaishtirokida 254 nmto‘lqin

3-rasm.YUqorisamaralisuyuqlikxromatografiningUB-detektoriishlashjarayonichizmasi.

uzunligidaaromatikbirikmalar, ko‘pchilikketonlar, aldegidlarnianiqlashgaerishishmumkin. AyrimholatlardaUBnurnifosforliekranishtirokida280 nmto‘lqinuzunligidatahlilolibborishimumkin.
YUSSXuskunalaridarefraktometrlidetektorlardanhamfoydalaniladi. Undahamelyuantorqaliajratilibchiqayotganmoddaningxususiyatinianiqlashgaerishiladi. Buturdagidetektorlao‘zininguniversalligibilanikkinchi (UBdetektordanso‘ng)ahamiyatlidir. SHubilanbirqatordabudetektoryordamidaharqandayerituvchiuchuno‘tatozaliknitalabetmaydihamda 150Sgachajarayondaamalgaoshirishmumkin. Buusulniayniqsasintetikpolimerlarnitahlilidaqo‘llashahamiyatlidir.
YUSSXusuliniolibborishdaqo‘zg‘aluvchifazagakattatalabqo‘yilgan. CHunkiulardanfoydalanishdavridatarkibidagichiqindilarkolonkaniifloslashi, hamdanoto‘g‘rinatijalarnihosilbo‘lishgasababbo‘lishimumkin.
QuyidagijadvaldaYUSSXusuliniolibborishdanuro‘tkazuvchanlikxususiyatigaasoslanibkengfoydalaniladiganerituvchilarkeltirilgan.
1-jadval

Jadvaldagikeltirilganerituvchilarichidaengyaxshinuro‘tkazuvchanlikxususiyatigatozalangansuvegadir. Shuninguchunerituvchinifaqat

4-rasm.YUqorisamaralisuyuqlikxromatografiningrefraktometrlidetektoriishlashjarayonichizmasi.

“spektroskopiya” uchunfoydalanishko‘rsatkichiberilganbo‘lishikerak, aksholdaavvaltozalabso‘ngrafoydalanishnitalabetiladi.
ShuninguchunYUSSXuskunalardarefrektometrlidetektorlardanhamfoydalaniladi. UndahamelyuantorqalichikayotganmoddaningxususiyatlariniAniqlash gaerishiladi. Buturdagidetektorlaro‘zininguniversalligibilan 2 chi (UBdetektordan) so‘ngahamiyatlidir. SHubilanbirkatordavbudetektoryordamidaharkandayerituvchiyordamidao‘tatozaliknitalabetmaydiganhamda 150⁰Sgachajarayondaamalgaoshirishmumkin. Buesaayniksasintetikpolimerlarnitahlilidako‘llashgaahamiyatlidir.
YUSSXusulniamalgaoshirishdaqo‘llaniladiganerituvchilarsistemasigaquyidagitalablarqo‘yiladi:

1. 
   xromatografikajratishharoratidamoddanito‘liqeritaolishi;
   
2. 
   qo‘llaniladigankalonkaniaktivlikxususiyatigata’siretmaslik;
   
3. 
   qo‘zg‘almasfazaningadsorbsiyajarayonigata’siretmaslik;
   
4. 
   qo‘llanilayotgandetektorningsezgirliginioshiribberishdayuqorixususiyatgaegabo‘lishi
   
5. 
   Kamqovushqoqlikvazaharsizbo‘lishikerak
   

Olibborilgantahlilnatijalarininganiqligigaayniqsaerituvchiningbarqarorligivaunixromatografikkolonkagaetkazibberishtezligigakattabog‘liqdir. Hozirgiqo‘llanilayotganxromatografikusullardaginasoslaryordamidahardoimbirxilnatijaolishgasharoityaratibberaolmasligimumkin. Oddiyjarayonda 1ml/minfarqnierituvchininasosyordamidata’minotida 0,01ml/daqiqanitashkiletsa, buo‘zholatidaaniqlanuvchimoddaningmolekulyarog‘irligiganisbatan 10% xatolikkaolibkelishimumkin. Buholatnibartarafetishuchunhardoimxromatografikjarayonniamalgaoshirishdavridanasosorqaliberilayotganerituvchiningtezliginitekshiribturishlozim.
Kolonkalarningyuqorisamaradorliginisaqlashmaqsadida 10 mkmo‘lchamgaegabo‘lgansorbentlaruchunerituvchiningoqimio‘rtacha 1 ml/mingato‘g‘rikelishikerak. Agardaerituvchiningoqimtezligiko‘paytirilsakolonkaningTTBqiymatikattalashadinatijada,ayniqsa,yuqorimolekulyarog‘irlikdagimoddalarniajratishdaaniqlikdarajasipasayadi. MasalansintetikpolimerdanpolisterolniM39*10⁴gmoddaniqattiqsorbentlikolonkadanerituvchinioqimtezligini 1 ml/mindan 2 ml/daqiqagachaoshirilsakolonkanisamaradorligi 1,5 marotabakamayishigaolibkeladi.
YUSSXusulniolibborishdaharoratma’lumdarajadabo‘lishinitalabetiladi. Asosanjarayon 20-25Sharoratdaolibboriladi, lekinmoddaxususiyatigaqarabayniqsapolimerlarnitahlilida 135-150Sharoratlitermostatyordamidaamalgaoshiriladi. Haroratniko‘tarishayrimerituvchilarningqovushqoqlikxususiyatinikamaytirishikolonkaningsamaradorliginioshiradi. Shuninguchunxonaharoratiganisbatanharoratni 40-50SYuqorida olibborishmaqsadgamuvofqdir.
Kolonkagayuboriladigantahlilqilinadiganmoddaningmiqdorihamahamiyatgaegadir. Asosan 1gsorbentsaqlagankolonkagapolimermoddalaridan 0,1-0,5 mgmiqdordayuborishtalabetiladi.
Hozirgikundakengqo‘llaniladigandiametri 7-8 mm, uzunligi 50-60 smkolonkalarga 3-5 mganiqlanuvchimoddaniyuborishmaqsadgamuvofiqdir, aksholdakattamiqdormoddaniqo‘llashnatijasidakolonkadamoddalarniushlanishhajmiortitivakolonkanisamaradorlikxususiyatinikamayishigasababbo‘ladi.
YUborilayotganerituvchininghajmi, ko‘pmiqdordabo‘lishimaqsadgamuvofiqemas. Asosankolonkagayuboriladiganmoddaninghajmi 25-300 mkloralig‘idabo‘lishikerak. Aksholdahajminiko‘payishihosilbo‘ladiganpiklarninoaniqliklarigaolibkeladi.
Shuninguchunizlanisholibborilayotganmoddaningxususiyatiniinobatgaolganholdaog‘irligiga, eritmaningkonsentratsiyasiga, kolonkagayuborilayotganerituvchininghajmigavaboshqako‘rsatkichlarigaitoatqilganholdaaniqnatijalargaerishiladi.
Differensialrefraktometryordamidaumumiy, ya’nitekshiriluvchimoddavaelyuatninuryutishxususiyatinianiqlashgaerishiladi. Shuninguchunmoddaningsignalini, erituvchiningsignalidanfarqlashmaqsadidadifferensialdetektorlardanfoydalaniladi. Differensialdetektorlarnikamchiligidetektorsezgirligiharoratnio‘zgarishgabog‘liqdir. Agarda 1Sharorato‘zgarsadetektorningko‘rsatishi 10^-4qiymatigao‘zgaradi. Shuninguchundetektordagiharoratni+0,001Saniqlikbilantahlilniolibborishinitalabetiladi.