O ’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti ekologiya va hayot xavfsizligi kafedrasi

4. Hid bilish, ta’m bilish va teri analizatorlari
Hid bilish analizatorlari. Hid bilish analizatorining periferik qismi burun bo‘shlig‘ining yuqori shilliq qavatida joylashgan (4-rasm). Uning tarkibida hid biluvchi va tayanch hujayralari bo‘lib, har bir tayanch hujayra atrofida 9-10 hid bilish hujayrasi o‘rnashgan. Hid biluvchi hujayralar tuklar bilan qoplangan va ular daqiqaga 40-50 egiluvchan harakatlar qilib turadi. Ushbu hujayralardan hid bilish piyozchasiga tolalar boradi va shu yerdagi nerv hujayralariga biror hid ta’sirida sodir bo‘lgan impulslar beriladi. Bu impulslar o‘z navbatida markaziy nerv tizimining turli qismlariga tarqalib, miya yarim sharlar po‘stlog‘idagi hid bilishning eng oliy markazigacha yetib boradi.
Hid bilish retseptorlari o‘z qitiqlagichlariga nihoyatda sezgir bo‘lib, ularning qo‘zg‘alishi uchun nafas olish havosidagi hid beruvchi moddaning (masalan, butilmerkaptan) 1-8 molekulasi yetarlidir. Shuni ham aytib o‘tish joizki, hid bilish mexanizmi hozirga qadar oxirigacha aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha, hid beruvchi modda molekulalari burun bo‘shlig‘I shilimshiq moddasida erib, uyerdagi retseptorlarni qitiqlaydi (5-rasm).

4-rasm.

Hid bilish analizatorining tuzilishi



5-rasm.
Hid bilish retseptorlarining o‘z qitiqlagichlariga ta’siri



Endi tug‘ilgan bolalar o‘tkir hidga yuz muskullarini burishtirib munosabat bildirishadi. Bolalarda hid bilish 6 yoshgacha rivojlanib boradi. Odamda turli xil hidlarni bir-biridan farqlash qobiliyati yoshga qarab oshib boradi.
Ta’m bilish analizatorining retseptor qismi, asosan, tildagi bargsimon, zamburug‘simon va tarnovsimon so‘rgichlarda maxsus piyozchalar holida joylashgan (6- rasm).
Yana ular kam bo‘lsada, yumshoq tanglay va halqumda ham uchraydi. Ta’m sezuvchi piyozchalar tayanch va sezuvchi hujayralardan tashkil topgan. Sezuvchi hujayralarning uchida tuklar bo‘ladi, ulardan ketgan tolalar beshinchi (uch shoxli) va to‘qqizinchi (til-tomoq) juft bosh miya nervlari tarkibida bosh miya yarim sharlarining po‘stloq qismigacha ko‘tariladi.