O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

8.3. Bankning ichki valyuta bozorida konversion  
operatsiyalarini tekshirish 
 
Chet  el  valyutasini 
o‘
z  mabla
g‘
lari  evaziga  sotib  olish va  sotish, 
ya
’
ni ochiq valyuta pozitsiyalarini naqd pulsiz y
o‘
l bilan ushlab turish 
yuridik  va  jismoniy  shaxslardan,  shu  jumladan  bank  mijozlaridan 
valyuta  birjasi    orqali  amalga  oshirilishi  mumkin.  Ayirboshlash  kursi 
bozorida amalga oshiriladigan operatsiyalarni tekshirish usuli birlamchi 
valyutadagi operatsiyalarni tekshirish usuli bilan farq qiladi, ayni paytda 
banklar    va  boshqa  banklar  bilan  amalga  oshirilgan 
o‘
zaro  hisob-
kitoblarni  tekshirish  usullari  bir-biridan  farq  qilmaydi,  shuning  uchun 
ular birgalikda k
o‘
rib chiqiladi. 
Audit  davomida  quyidagi  asosiy  tekshiruvlar  amalga  oshirilishi 
mumkin: 
1) chet el valyutasini almashinuvidan tashqari sotib olish va sotish 
operatsiyalari; 
2) birjaga valyuta sotib olish va sotish operatsiyalari. 
Chet  el  valyutasini  fond  birjasidan  tashqari  sotib  olish 
operatsiyalarini  tekshirishdan  boshlang,  masalan,  mijozga,  birinchi 
navbatda ushbu operatsiyalarni amalga oshirish va buxgalteriya hisobi 
uchun  ichki  bankning  k
o‘
rsatmalarini  bilishingiz  kerak.  Ular  valyuta 
qonunchiligining barcha talablariga javob berishlari, amalga oshirilgan 
valyuta  operatsiyalarining  iqtisodiy  mohiyatini  metodologik  jihatdan 
t
o‘g‘
ri  tarzda  aks  ettirishlari  kerak,  imkon  qadar 
O‘
zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining talablariga javob berishi kerak. 
Chet el valyutasidagi mijozlar tomonidan majburiy va qaytarilgan 
sotish  operatsiyalari  faqatgina  banklararo  valyuta  birjasining  yagona 
savdo sessiyasida (OTC) amalga oshirilishi  mumkin, chunki mijozdan 
valyuta  sotib  olish  operatsiyalari  faqatgina  ixtiyoriy  ravishda  bankka 
sotilsa yoki majburiy b
o‘
lsa, uning miqdori birja bitimining miqdoridan 
kam b
o‘
ladi. Shu bilan birga, xaridor tomonidan sotuvga taqdim etilgan 
arizalarni  tekshirish,  shuningdek
‚
  tuzilgan  bitimlarning  stavkalarini 
operatsiya kuni bank tomonidan 
o‘
rnatilgan naqd pulsiz valyutani sotib 
olish va sotish stavkalari bilan muvofiqligini tekshirish kerak. Bank va 

---

201 
 
mijoz 
o‘
rtasida  tegishli  savdo-sotiq  bitimi  imzolanganligini  tekshirish 
kerak.  Chet  el  valyutasini  sotib  olish  va  sotish  b
o‘
yicha  tuzilgan 
shartnomalar shartlarida nazarda tutilgan bitimni amalga oshirish tartibi 
bilan  tanishishingiz  kerak.  Xorijiy  valyutada  tushumlarni  majburiy 
sotish  b
o‘
yicha  x
o‘
jalik  yurituvchi  subyektlar  tomonidan  amalga 
oshirish tartibi 29.06.00dan boshlab 
O‘
zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasining  qaroriga  1-ilova. 
O‘
zbekiston  Respublikasi  Vazirlar 
Mahkamasining  2001-yil  10-iyuldagi  245-son  qaroriga  2-ilova.  294-
sonli 
“
Birjadan tashqari valyuta bozorida chet el valyutasini sotib olish 
va sotish b
o‘
yicha operatsiyalarni 
o‘
tkazish tartibi t
o‘g‘
risida
ˮ
gi nizomni  
tasdiqlash  haqida  jismoniy  shaxslardan  valyuta  ayirboshlash 
shoxobchalari orqali valutani sotib olish valyuta xaridlari kursi b
o‘
yicha 
chet el valyutasi talabi va taklifiga asosan valyuta birjasida belgilangan 
valyuta  ayriboshlash  punkti  (sotib  olish  stavkasi)  orqali  amalga 
oshiriladi. 
Jismoniy  shaxslarga  valyuta  ayirboshlash  shoxobchalari  orqali 
valyuta sotish valyuta sotib olish kursi b
o‘
yicha  (valyuta kursini sotish 
stavkasi),  valyuta  kursining  talab  va  taklifiga  asosan  valyuta  bozorida 
aniqlanadi. 
Xaridorlar  valyuta  hisobini  ochish  va  yuritish  qoidalariga  rioya 
etilishini tekshirish. Valyuta amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tijorat 
bank yuridik shaxslar uchun chet el valyutasida hisob-kitoblarni amalga 
oshirish  uchun  uch  turdagi  valyuta  hisobvaraqlarini  (tranzit 
hisobvaraqlari),  joriy  hisob  raqamlarini  va  maxsus  hisob  raqamlarini 
ochadi. Ushbu hisoblarning ishlash tartibi  sezilarli darajada farqlanadi 
va har bir hisobning maqsadi bilan belgilanadi. 
Audit  davomida  quyidagi  muvofiqlik  tekshiruvlari  amalga 
oshiriladi: 
1. Valyuta hisobvaraqlarini ochish; 
2. Konversion operatsiyalar uchun talab qilinadigan hisob-kitoblar 
r
o‘
yxati; 
3. Mijozlarning tranzit valyuta hisoblarini yuritish; 
4. Mijozlarning joriy valyuta hisobini yuritish; 
5. Maxsus valyuta tranzit hisobini yuritish. 

---

202 
 
Ruxsat  etilgan  yuridik  shaxslar  uchun  valyuta  hisobvaraqlarini 
ochishni tekshirishda ularning asosiy faoliyati 
O‘
zbekiston Respublikasi 
Markaziy  bankining  2009-yil  16-mart,  7/2-sonli 
“
O
‘
zbekiston 
Respublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari t
o‘g‘
risida
”
gi 
nizom tartibiga asosan amalga oshirilishi kerak. 
Tekshiruv  vaqtida  xorijiy  valyutadagi  hisoblarni  r
o‘
yxatga  olish 
kitoblari  banklarda  xorijiy  valyutadagi  hisobni  yuritish  uchun  saqlab 
q
o‘
yilgan-
qo‘yil
maganligiga  e
’
tibor  berish  kerak.  Kitobni  bank 
muassasasi  boshli
g‘
i  va  bosh  hisobchining  imzosi  bilan  birgalikda, 
raqamlangan, muhrlangan va tasdiqlangan b
o‘
lishi kerak. 
Mijozlar  tomonidan  chet  el  valyutalarida  hisobvaraqlar  ochish 
uchun bankka quyidagi hujjatlar taqdim qilinadi: