O‘ zbekiston respublikasi oliy va o‘ rta max sus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

1. 
Spot tipidagi valyuta operatsiyalari; 
2. 
Muddatli valyuta operatsiyalari: 

 
Forvard tipidagi valyuta operatsiyalari; 

 
valyuta opsionlari bilan bo
g‘
liq valyuta operatsiyalari; 

 
valyuta  fyucherslari  bilan  amalga  oshiriladigan  valyuta 
operatsiyalari. 
3. 
 
Svop tipidagi valyuta operatsiyalari. 
Valyuta operatsiyalari subyektlari: 
•
 
O‘
zbekiston Respublikasining rezidentlari; 
•
 
O‘
zbekiston Respublikasining norezidentlari; 
•
 
O‘
zbekiston Respublikasi Markaziy banki; 
•
 
vakolatli banklar. 
Jahon  tajribasi  shuni  k
o‘
rsatadiki,  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida 
xalqaro valyuta munosabatlari bozor va davlat tomonidan tartibga solib 
turiladi.  Valyuta  bozorida  valyutaning  talab  va  taklifi  hamda  ularning 
kurslari  nisbati  shakllanadi.  Bozor  tomonidan  tartibga  solish  qiymat 
qonuni,  talab  va  taklif  qonunlariga  b
o‘
ysunadi.  Valyuta  bozorlarida 
raqobatchilik sharoitida bu qonunlarning harakati valyuta almashuvning 
harakati  nisbiy  tenglik  tovarlar,  xizmatlar,  kapitallar  hamda  kreditlar 
harakati  bilan  bo
g‘
liq  b
o‘
lgan  jahon  x
o‘
jaligining  xalqaro  valyuta 
ehtiyojlari  oqimlarinin
g  muvofiqligini  ta’minlaydi.  Bozorlardagi 
baholar  mexanizmi  va  valyuta  kurslarining 
o‘
zgarishi  sabablari  orqali 
iqtisodiy  agentlar  valyuta  xaridorlarining  ehtiyojlari  va  taklifining 
imkoniyatlari t
o‘g‘risida ma’lumot oladilar.
 
Birjadan  tashqari  valyuta  bozorida  operatsiyalarning  quyidagi 
turlari amalga oshiriladi: 
-
 
eksportchilarning valyuta tushumini majburiy ravishda sotishlari; 
-
 
uskunalar,  butlovchi  buyumlar,  xomashyo  materiallari  va 
xizmatlar importi uchun chet el valyutasi sotib olish; 
-
 
jalb  qilinadigan  chet  el  kreditlariga  xizmat  k
o‘
rsatish  b
o‘
yicha 
hisob-kitoblar; 

---

188 
 
-
 
chet ellik kreditorlar bilan hisob-kitoblar; 
-
 
chet ellik investorlar bilan oladigan foyda, dividendlar va boshqa 
daromadlarni repatriatsiyalash uchun chet el valyutasini sotib olish. 
Birlashgan 
barqarorlashtirish 
jam
g‘
armasi 
mabla
g‘
larini 
shakllantirish va ulardan foydalanishga oid operatsiyalari: 
-
 
xizmat safarlari xarajatlarini t
o‘
lash uchun chet el valyutasini sotib 
olish va boshqa operatsiyalar. 
Jam
g‘
arma  mabla
g‘
laridan  birjadan  tashqari  valyuta  bozorida 
valyuta ayirboshlash kursi ehtimoli oshishi uchun foydalanish mumkin. 
Jam
g‘
arma valyuta bozoridagi ehtimoliy salbiy holatlar r
o‘
y berishidan 
himoyalanishni  ta’minlashi  lozim.
  Banklararo  savdo  sessiyalarida 
birjadan tashqari valyuta bozoridagi kurslarni shakllantiradi. 
Hozirgi paytda birjadan tashqari valyuta bozori banklararo valyuta 
bozorini,  vakil  banklar  bilan  ularning  mijozlari 
o‘
rtasidagi 
operatsiyalarni
‚
 shuningdek, valyuta almashtirish punktlari orqali naqd 
pul  chet  el  valyutasini  sotib  olish  va  sotish  operatsiyalarini 
o‘
z  ichiga 
oladi. 
Bozor iqtisodiyotini rivojlantirish albatta moliya tizimi va valyuta 
bozorini yanada erkinlashtirib borishni talab qiladi. Shu sababli, birja va 
birjadan  tashqari  valyuta  bozorida  operatsiyalar  hajmini  kengaytirib 
borish zaruriyati paydo b
o‘
ldi. 
Hozirgi  kunda  valyuta  bozorini  yanada  erkinlashtirish  maqsadida 
birjadan tashqari valyuta bozorini kengaytirish va keyinchalik talab va 
taklif  asosida  ayirboshlash  kursini  shakllantirish  t
o‘g‘
risida  muhim 
hukumat qarorlari qabul qilindi. Valyuta bozorida faoliyat yuritayotgan 
barcha x
o‘
jalik subyektlari uchun teng sharoitlari yaratish, shuningdek
‚
 
mijozlarning  chet  el  valyutasidan  foydalanishlari  t
o‘g‘
risida  qarorlari 
qabul qilishlari uchun tijorat banklariga vakolatlar berishdir. 
O‘
zbekiston  Respublikasi  ichki  valyuta  bozori  ikki  qismdan 
iborat: 
1. 
Respublika 
valyuta 
birjasi. 
Valyuta 
birjasida 
–
 
norezidentlarni  ishtirok  etishiga  ruxsat  etilmaydi.  Unga  faqat 
respublikadagi vakolatli tijorat banklari a’zo bo‘
lishi mumkin. 
2. Birjadan tashqari valyuta bozori.  

---

189 
 
Hozirgi paytda birjadan tashqari valyuta bozori banklararo valyuta 
bozorini,  vakil  banklar  bilan  ularning  mijozlari 
o‘
rtasidagi 
operatsiyalarni
‚
 shuningdek, valyuta almashtirish punktlari orqali naqd 
pul chet el valyutasini sotib olish operatsiyalarini 
o‘
z ichiga oladi. 
Hozirgi 
O‘
zbekistonda  xorijiy  valyuta  bilan  savdo  qilishning 
asosiy qismi birmuncha barqaror moliyaviy munosabatlar tarkib topgan 
eng  yirik  banklar  q
o‘
lida  jamlangan.  Ular  tashqi  iqtisodiy 
munosabatlarga  xizmat  k
o‘
rsatish  bilan  bo
g‘
liq  operatsiyalar  va  ichki 
valyuta operatsiyalarining aksariyat qismini amalga oshirmoqda. Yirik 
b
o‘
lmagan  tijorat  banklari  xalqaro  operatsiyalarni  yoki  xorijiy  vakil 
banklar bilan yirik banklarning 
O‘
zbekistondagi vakillik hisobvaraqlari 
orqali  olib  boradilar.  Ularning  ayrimlari  esa  valyuta  operatsiyalarini 
o‘
zlashtirishda dastlabki qadamlargina tashlamoqda. 
Valyuta  operatsiyalarini  audit  qilish  tartibi 
O‘
zbekiston 
Respublikasi  Markaziy  banki  Boshqaruvi  hamda  Moliya  vazirligining 
chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish va nazorat etishni 
tashkil qilish tartibi t
o‘g‘
risidagi k
o‘rsatmalariga qat’iy rioya etilishiga 
e’tibor beriladi. 
 
Vakolatli  banklarning  valyuta  operatsiyalari  auditining  maqsadi  
amaldagi  valyutadagi  amaldagi  valyuta  qonunchiligiga  muvofiqligini 
aniqlash  va  bankdagi  kamchiliklarni  aniqlash  va  valyuta  xatarlarini 
kamaytirish  uchun  ushbu  operatsiyalarni  buxgalteriya  hisobida  aks 
ettirish t
o‘g‘
riligini tasdiqlashdan iborat. 
Belgilangan  maqsadga  muvofiq,  auditning  asosiy  vazifalari 
quyidagilarni tekshirishdan iborat: 

 
valyuta  hisobini  qayta  baholash  va  ochiq  valyuta  pozitsiyasini 
saqlash b
o‘
yicha operatsiyalar; 

 
 ichki valyuta bozorida bankning konversiya operatsiyalari; 

 
 mijozlarning  valyuta  hisobini  ochish  va  yuritish  qoidalariga 
rioya qilish; 

 
mijozlar nomidan xorijiy valyutani sotib olish va sotish; 

 
eksport-import operatsiyalari. 
Aslida,  valyuta  operatsiyalarini  tekshirishdan  kelib  chiqadigan 
vazifalar miqdori ancha keng. 

---

190 
 
Valyuta  operatsiyalarini  boshqarish  uchun  asosiy  axborot 
manbalari quyidagilardir: 

 
bankning  valyuta  operatsiyalarining  qonuniyligini  tekshirish  - 
bank operatsiyalarini xorijiy valyutada amalga oshirish uchun litsenziya; 

 
valyuta  operatsiyalarini  amalga  oshirish  va  ularni  buxgalteriya 
hisobi b
o‘
yicha bankning topshiri
g‘
ida (mehnat qarshiligi); 

 
banklararo  konversion  operatsiyalarini  tasdiqlovchi  hujjatlar 
(valyuta sotib olish va sotish shartnomalari va boshqalar); 

 
banklararo  valyuta  hujjatlari  (fond  birjalari,  sessiya  bitimlari 
reyestridan  chiqarilgan  va  boshqalar);  bank  mijozlarining  huquqiy 
ishlari; 

 
valyuta  bozorida  valyuta  sotib  olish  va  sotish  b
o‘
yicha 
rezidentlarning buyru
g‘
i; 

 
xorijiy  valyutadagi  operatsiyalarning  haqiqiyligini  tranzit 
valyuta  hisobvaraqlarida  (PTS)  boshqarishga  oid  hujjatlarda  mavjud 
b
o‘
lgan hujjatlar (shartnoma nusxalari, chet el valyutasidagi kreditlarni 
berish b
o‘
yicha kredit bitimlari, sotib olish buyru
g‘
i - chet el valyutasini 
sotish va h.k.); 

 
rezidentning eksport valyuta tushumini imtiyozli ravishda sotish 
majburiyatini bajarishining asosliligini monitoring qilish b
o‘
yicha fayl; 

 
hujjatlar 
–
  sayohat  xarajatlari;  import  operatsiyalari  b
o‘
yicha 
faylda; 

 
eksport operatsiyalari b
o‘
yicha hujjatlar; 

 
import uchun akkreditiv, eksport akkreditivi; 

 
ITC  b
o‘
yicha  operatsiyalarni  hisobga  olish  kartalari,  CCD 
nusxalari,  tugatilgan  ishlar  va  boshqalar)  xorijiy  valyutadagi 
operatsiyalarni tasdiqlovchi hujjatlar (SWIFT, teleks va boshqalar); 
Shuningdek,  valyuta  operatsiyalarini  boshqarishning  axborot 
manbalari  analitik  va  sintetik  buxgalteriya  va  moliyaviy  hisobotlar 
boshqa registrlari hisoblanadi: 

 
buxgalteriya jurnalida; 

 
kredit  tashkilotining  hisobvaraqlaridagi  qoldiqlar  t
o‘g‘
risidagi 
ma
’
lumotlar; 

---

191 
 

 
kredit tashkilotining hisobvaraqlaridagi pul 
o‘
tkazish varaqalari; 

 
foyda va zarar t
o‘g‘
risidagi hisobot, bank balansi. 
Bosh  boshqarmalarni  audit  qilish  jarayonida  rezident  va 
norezidentlarga  valyuta  xizmati  k
o‘
rsatish  b
o‘
yicha  bank  tarkibidagi 
ayirboshlash  punktlarining  ishi  ham  audit  qilinadi.  Tekshiruv  bank 
tarkibidagi ayirboshlash punktlari va qarashli b
o‘
lgan bank muassasasi 
xodimlari uchun ham, bank tarkibidagi ayirboshlash punktlari xodimlari 
uchun ham kutilmagan b
o‘
lishi kerak. 
Hujjatlarni  tekshirish,  qoida  tariqasida,  tanlov  asosida  amalga 
oshiriladi, ya
’
ni tanlov hujjatlari alohida kunlar uchun yoki individual 
mijozlar, shu jumladan banklar uchun tekshiriladi. 
2.  Bitimlarni  valyuta  hisobini  qayta  baholash  va  ochiq  valyuta 
pozitsiyasini saqlab qolish. 
Audit  davomida  quyidagi  asosiy  tekshiruvlar  amalga  oshirilishi 
mumkin: 
1.  Valyuta  operatsiyalarining  analitik  va  sintetik  hisobga  olish 
standartlariga rioya qilish; 
2. Chet el valyutasini qayta baholash tartibi t
o‘g‘
risidagi nizom. 
3)  Joriy  qayta  baholash  natijalarini  hisobga  olishda  aks 
ettirilganlarning t
o‘g‘
riligi; 
4.  Ochiq  valyuta  pozitsiyasining  belgilangan  chegaralariga 
muvofiqligi. 
Valyuta  operatsiyalarini  boshqarish  valyuta  operatsiyalarining 
analitik va sintetik hisob-kitoblari standartlariga muvofiqligini tekshirish 
bilan  boshlanadi.  Tekshirishni  boshlashdan  oldin  tekshirilayotgan 
bankda  amalga  oshiriladigan  valyuta  operatsiyalari  r
o‘
yxati  xorijiy 
valyutada  bank  operatsiyalarini  amalga  oshirish  uchun  litsenziyasiga 
mos kelishiga ishonch hosil qilish kerak.  
Quyidagi  kabi  valyuta  operatsiyalarini 
o‘
tkazish  uchun  mavjud 
ichki valyutadagi k
o‘
rsatmalar bilan tanishib chiqishingiz kerak: 

 
chet  el  valyutasini  ochiq  valyuta  pozitsiyasi  (valyuta 
tavakkalchilik  pozitsiyasi)  hisobidan  sotib  olish  va  sotish,  xorijiy 
valyutani mijozning hisobidan va mijoz nomidan sotib olish va sotish, 
valyuta  operatsiyalari,  xalqaro  hisob-kitoblar  b
o‘
yicha  operatsiyalar 

---

192 
 
(mijozlarning  eksport-import  operatsiyalari),  muddatli  operatsiyalar 
(oldi-sotdi,  boshqalar).  Ushbu  y
o‘
riqnomada  muayyan  operatsiyalarni 
bajarish  tartib-taomillari,  tegishli  operatsiyalarni  amalga  oshiruvchi 
birliklar  t
o‘g‘
risidagi  ma
’
lumotlar,  bu  operatsiyalarni  hisobga  olish 
tartibi b
o‘
lishi kerak. Ushbu k
o‘
rsatmalar vakolatli banklar tomonidan 
valyuta  operatsiyalarini  tartibga  soluvchi 
O‘
zbekiston  Respublikasi 
Markaziy  bankining  qoidalariga  t
o‘
liq  mos  kelishiga  ishonch  hosil 
qiling. 
Bankning  valyuta  operatsiyalarini  hisobga  olish  bilan  bo
g‘
liq 
buxgalteriya  siyosatini 
o‘
rganayotganda  quyidagilarga  e
’
tibor  qaratish 
kerak: 
1)  konversion  operatsiyalarni  hisobga  olishda 
O‘
zbekiston 
Respublikasi Markaziy bankining qaysi pozitsiyaning q
o‘
llanilishi; 
2)  bankda  ishlatiladigan  valyuta  operatsiyalarining  analitik 
hisobini yuritish tartibi. 
Banklar  buxgalteriya  hisobi,  statistika  va  boshqa  moliyaviy 
hisobotlarda  xorijiy  valyutadagi  operatsiyalarni  r
o‘
yxatga  olish  tartibi 
t
o‘g‘
risidagi nizomdan foydalanishi kerak.