O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

'  Frensis  Bekon  1561-yilda  Angliyada  muhr  saqlovchi  lord  oilasida  tug'ilgan. 

Kembrij  universitetini  tugatgan.  Angliya  parlamentida  muhr  saqlovchi,  davlat  kansleri 

bo'Iib  ishlagan.  Umrining  oxirida  ilmiy-tadqiqot  ishlari  bilan  shug'ullangan.  1626- 

yilda  vafot  etgan.  Uning  inson  to ‘g‘risidagi  qarashlari  «Axloqiy  va  siyosiy  ocherk- 

lar»,  «Yangi  Organon»  asarlarida  bay on  qilingan.

289

---

Frensis  Bekonning  ta’kidlashicha,  insonning  mohiyatini,  tana 

bilan  jonning  birligi  tashkil  etadi.  Inson  joni  tanadagi  asablar, 

arteriyalar  bo'ylab  suzib  yuradi,  ya’ni  harakatda  bo‘ladi.  Uning 

bir  uchi,  shubhasiz,  miyaga  borib  taqaladi.  Shuning  uchun 

ham,  inson  tanasi  bo‘ylab  harakat  qilib  turgan  jon  —  moddiy 

substansiyadir,  ya’ni  «haqiqiy  materiya»dir.  U  bamisoli  olov  va 

havoga  o‘xshaydi.

Uning  fikriga  muvofiq  inson,  «tabiatning  sharhlovchisi  va 

xizmatchisidir»1,  o‘z  turmushining  chinakam  egasi  bo‘lishi 

mumkin  bo‘lgan  qudratdir.  Frensis  Bekon  o‘zining  «Yangi 

Organon»  (1620)  asarida  insonning  tabiat  ustidan  hukmron 

bo‘lishida  fan  yutuqlariga  tayanish  zarur  ekanligini  har  to ­

monlama  isbotlab  berdi.  Fanni  har  tomonlama  rivojlantirish, 

xususan,  insonning  tabiat  ustidan  hukmronligini  ta ’minlamoq 

uchun  fan  tabiatda  ro ‘y  beradigan  turli  hodisalar  sodir 

bo‘lishining  haqiqiy  sabablarini  payqab  olishi  darkor.  Fan 

hodisalar,  voqealar  sodir  bo‘lishining  haqiqiy  mohiyatini  ochib 

berish  uchun  uni  yaxshi  metod  bilan  qurollantirish,  buning 

uchun  tadqiqot  uslublarini  isloh  qilish  zarur,  deb  hisoblaydi. 

Olam  to ‘g‘risidagi  turli  m a’lumotlarni  umumlashtirishning  eng 

muhim  vositasi  induksiya,  deb  tushunadi.  Bekonning  fikriga 

ko‘ra,  hodisalar,  voqealar,  jumladan,  insonning  shakllanish 

jarayonini  bilishda  ham  fan  induksiya  uslubi  bilan  qurollanishi 

zarur.

Bekonning  fikriga  ko‘ra,  inson  analitik  fikr  yuritish,  ya’ni 

har  tomonlama  tahlil  qilish  orqali  olamdagi  hodisalar,  vo- 

qealarning  haqiqiy  mohiyatini  bilib  olmog‘i  zarur.  Buning  uchun 

esa,  tajriba  orqali  olingan  ma’lumotlarni  o ‘zining  fahm-farosati, 

fikr-mulohazasi  chig‘irig‘idan  o ‘tkazmog‘i,  ulardan  umumiy 

hukmlar,  xulosalar  chiqara  bilmog‘i  darkor.  Shuning  uchun  ham, 

chinakam  tadqiqotchi  faqat  turli  fakt  va  raqamlar,  dalillarni 

to ‘plash  bilan  chegaralanib  qolmasligi,  balki  ulardan  aniq 

hukmlar,  xulosalar  chiqarish  malakasiga  ega  bo‘lmog‘i  darkor, 

deb  hisoblaydi.

Ma’rifatparvarlik  g‘oyalari  xazinasiga  munosib  ulush  qo‘shgan