O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

'  Mashhur  ingliz  fayJasufi  Tomas  Gobbs  1588-yilda  ruhoniy  oilasida  tavallud 

topgan.  Oksford  universitetini  tugatgan.  Frensis  Bekonga  kotib  b o‘lgan.  Xristian 

falsafasini  mukammal  o ‘rgangan.  Uning  inson  to ‘g ‘risidagi  qarashlari  «Tana  ha­

qida»  (1653-y.),  «Inson  haqida»  (1658-y.),  «Fuqaro  haqida»  (1672-y.)  triologi- 

yasida  bayon  qilingan  bo‘lsa,  jamiyat  to ‘g‘risidagi  qarashlari  «Leviofan»  (1651- 

y.)  asarida  o ‘z  aksini  topgan.  1679-yilda  vafot  etgan.

'  Ushbu  asar  1682-yilda  Oksford  universitetida  butun  xaloyiq  oldida  johil 

reaksion  kuchlar  tom onidan  namoyishkorona  yoqib  yuborildi.

2  Гоббс  Т.  Избранные  произведения.  В  двух  томах.  Том  1,  М .,  1964,  200- 

bet.

3  0 ‘sha  asar,  442-bet.

291

---

so‘z  bilan,  tabiiy  qobiliyatlar,  deb  ataymiz.  Ular  insonni  aqlga 

ega  maxluq  sifatida  ta’riflash  uchun  kerak  bo‘ladi‘.

Gobbsning  fikricha,  inson  degan  mavjudot  bir-biridan  mut- 

laqo  farq  qiluvchi  ikki  muhim  bo‘lakdan  iborat  bo‘lib,  birin­

chi  bo‘lagini  jismoniy,  ikkinchi  bo‘lagini  ma’naviy  qobiliyat­

lar  tashkil  etadi4.  Ma’naviy  qobiliyatlarga:  bilish,  ijtimoiy  hayotga 

ko‘nikish  kabi  qobiliyatlar  kiradi.  Insondagi  ma’naviy  qobili­

y atlar  tab iat  to m o n id an  

in ’om  etilm aydi,  balki  ular 

o ‘zlashtiriladi.  Ingliz  mutafakkiri  yozganidek,  «barcha  odamlar 

ijtimoiy  hayotda  qobiliyatsiz  bo‘lib  tug‘iladilar  (chunki  hamma 

bola  bo‘lib  tug‘iladi)»2.

Gobbsning  fikriga  ko‘ra,  insondagi  ma’naviy  qobiliyatlarni 

shakllantirish  va  uni  rivojlantirishda  tarbiya  asosiy  rol  o‘ynaydi. 

Insonning  ma’naviy  qiyofasi  shakllanish  jarayonini  chuqurroq 

tahlil  eta  borib,  odamlar  o‘rtasida  har  kuni  uchrab  turadigan 

qobiliyatlari  va  iste’dodida  majud  bo‘lgan  farqni  qanday  sabab­

lar  vujudga  keltiradi?  degan  savolga  javob  topishga  harakat  qil­

gan  faylasuf  bunday  yozadi:  «Odamlar  bir-biridan  bilimlariga 

ko‘ra  shu  darajada  farq  qiladilarki,  buni  ularning  faqat  miya 

strukturalari  orasidagi  tafovut  bilan  tushuntirib  bo‘lmaydi»3.  Bu 

yerda  shuni  ta’kidlash  joizki,  Gobbs  insonning  ma’naviy  qobili- 

yatlarini  mavjud  ijtimoiy  shart-sharoitlar  bilan  bog‘lab  tushun­

tirishga  harakat  qiladi.

Yevropa  ma’rifatparvarlik  g‘oyalari  taraqqiyotida  ingliz  fayla- 

sufi  Jon  Lokkning  ham  xizmatlari  katta  bo'ldi4.  Faylasufning 

tushuntirishicha,  inson  tug‘ilgan  vaqtda  uning  qalbi  har  qanday 

g‘oya,  tushuncha,  prinsip,  qoidalardan  xolis  bo‘ladi.  Inson  qalbi 

xuddi  oq  qog‘oz  varag‘idek  toza  bo'lib,  «faqat  tajriba  o‘sha  qog‘oz 

sahifasini  turli  yozuvlar  bilan  to ‘ldiradi.  Insonni  yangi  bilimlar, 

yangi  g‘oyalar  bilan  qurollantirmoq  uchun  tajribaga  tayanmoq