O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Локк  Дж.  Сочинения.  В  трех  томах.  Том  1.  М .,  1985,  154-bet.

2  O'sha  asar,  202-betlar.

293

---

tushunib  olishlari  darkor.  Har  bir  fuqaroda  «ezgulikka  qaratilgan 

turmush  va  amaliy  faoliyatga,  nimasi  bilan  o‘z  mamlakatiga 

foydasi  tegishi  mumkinligi  haqidagi  ehtiyojni  o‘rganishga  intilish 

istagi»1  shakllanishi  lozim.  «Butun  tarbiya  san’ati  qalbni  ezgulik 

bilan  qurollantirishga,  uni  yanada  mustahkamlashga  qaratilmog‘i 

lozim»2.  Tarbiyaning  samaradorligi,  Lokk  fikricha,  jamiyat  bilan 

shaxs  o‘rtasidagi  o‘zaro  aloqadorlikning  mustahkamligiga  bog‘liq. 

Jamiyat  bilan  shaxs  orasida  o‘zaro  aloqadorlikning  mustahkam- 

ligi  esa  ayrim  individga,  uning  har  tomonlama  kamol  topishiga, 

ch unonchi,  jism oniy,  ruhiy  va  aqliy  rivojlanish  birligi 

ta’minlanganligiga  bog‘liqdir.

Lokkning  e’tirof  etishicha,  insonning  baxt-saodatga  erishuvi 

ko‘pchilik  hollarda  uning  o‘ziga  bog‘liq.  «Tarbiya  haqida  muloha- 

zalar»  (1693-y.)asarida  yozganidek,  bu  olamdagi  baxtiyorlik  ho- 

latining  to‘la  va  eng  qisqa  tavsifi  —  sog‘lom  tanada  sog‘lom 

qalbning  bo‘lishidir.  Kimki  o‘zida  unisini  ham,  bunisini  ham 

mujassam  qilsa,  unga  ozgina  istak  bildirishning  o‘zi  kifoya;  kim­

ki  uning  birontasidan  benasib  bo‘lib  qolgan  bo‘lsa,  bunday 

kishiga  oz  bo‘lsada  o‘rnini  bosuvchi  kompensatsiya  berish  lozim 

bo‘ladi.  Insonning  baxtli  yoki  baxtsiz  bo‘lishi  aksariyat  hollarda 

uning  o‘z  qoMida  bo‘ladi.  0 ‘z  qalbini  chinakamiga  boshqara  bil- 

magan  kishi,  hayotda  to ‘g‘ri  yo‘l  topa  olmaydi.  Tanasi  zaif  va 

sog‘lom  bo‘lmagan  kishi  ham  hech  qachon  to ‘g‘ri  yo‘ldan 

borishga  qodir  bo‘lmaydi.  Jismonan  bardam  va  ma’naviy  yetuk 

kishilargina  turli  mo‘jizalar  yaratishga  qodir  bo‘ladi3.

Mashhur  fizik  Isaak  Nyutonning  qardon  do‘sti  Jon  Lokk, 

yuqorida  biz  eslatib  o ‘tgan  «Inson  aqli  to‘g‘risidagi  tajriba»  asa­

rida,  nafaqat  metafizikaning  sensualistik  tanqidi,  nafaqat  em- 

pirik  bilish  nazariyasi,  balki  tabiiy  huquq  prinsiplarini  ham 

ishlab  chiqdi.  Lokkning  tushuntirishicha,  insondan  doimo  beg- 

onalashmaydigan  huquqlarga  uch  asosiy  huquq:  yashash,  erkin- 

lik  va  mulk  kiradi.  Mulkka  ega  bo‘lish  huquqi,  inson  mehnatiga 

beriladigan  baho  bilan  bevosita  bog‘liq.  Shuning  uchun  ham 

Lokkning  ta’kidlashicha,  mulk  inson  mehnatining  natijasidir.  In- 

dividning  huquqiy  tengligi  o‘sha  uchta  begonalashmaslik  huquqi-