O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Jaloliddin  Rqptiy.  Ichingdagi  ichingdadir.  Toshkent,  1997,  163-bet.

2  Ziyodov  Sh.  Al-M oturidiy  hayoti  va  merosi.  Toshkent,  2000,  6-bet.

143

---

M u’taziliylar  Q ur’oni  K arim ning  azaldan  mavjudligi 

to‘g‘risidagi  flkr-mulohazalami  ham  rad  etdilar,  uni  Olloh  ijodi- 

ning  natijasi,  deb  e’lon  qildilar.  Inson  o'zining  faolligi  bilan 

Qur’oni  Karimda  bayon  qilingan  fikr-mulohazalardan  o'zib  ketishi 

ham  mumkin,  degan  g‘oyani  o‘rtaga  tashladilar1.  Islom  asoschisi 

Muhammad  payg‘ambaiga  so‘zsiz  itoat  qilish  g'oyasiga  ham  qarshi 

chiqdilar2.

Shu  kabi  fikr-mulohazalar  musulmon  falsafasida  hurfikrli- 

lik  tendensiyalarining  vujudga  kelishi  va  rivojlanishiga  turtki 

bo‘ldi.  Boshqacha  qilib  aytganimizda,  mu’taziliylik  ta ’limoti 

musulmon  hurfikrliligining  g'oyaviy-nazariy  asosi  vazifasini 

bajardi.

Ocrta  asrlar  musulmon  falsafasi,  odamlarni  erkin  fikrlashga 

da’vat  etganligi  bilan  qadimgi  Eron  va  Turon  falsafasidan  farq 

qilar  edi.  Musulmon  falsafasida  erkin  fikr  yuritish  g'oyalarini 

rivojlantirishda  o‘rta  asrning  yirik  faylasuflaridan  biri  Mansur 

Hallojning  (857-922-y.)3  xizmatlari  katta  bo'ldi.  Insonning  erkin 

fikrlashi  to ‘g‘risidagi  Mansur  Halloj  qarashlarining  shakllanishi- 

da  nafaqat  neoplatonizm,  balki  monixeizm,  buddizm,  hinduizm 

kabi  Yevropa  va  Osiyoda  o‘sha  kezlari  keng  tarqalgan  diniy- 

falsafiy  ta ’limotlarining  ta ’siri  katta  bo‘ldi.  Uning  ta’limotiga 

muvofiq,  mustaqil,  erkin  fikr  yuritish  qobiliyatiga  ega  bo'lgan 

inson  komillik,  oriflik  da’vosini  qilishi  mumkin.  Mustaqil  fikr­

lash  madaniyatiga  ega  bo'lgan  barkamol  inson  bo'lishni  orzu 

qilgan  kishi,  Xudo  vasliga  yetishi  uchun  bu  dunyoning  lazzat- 

laridan  voz  kechib,  o‘z  borlig'ini  unutib,  o'zini  Xudo  ixtiyoriga 

topshirmog'i  lozim.  Inson  sof  e’tiqodi,  chin  yurakdan  samimiy 

ishonchi  tufayli  mustaqil  fikr  yurita  oladigan  orifiy  kamolotga