O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 

Qarang:  Ulrix  Rudolf.  Al-Moturidiy  va  Samarqand  sunniylik  ilohiyoti.  Toshkent, 

2002,  179—180-betlar.

142

---

daviy,  Abu  Hafs  Umar  an-Nasafly,  Umar  at-Taftazoniylar 

salmoqli  hissa  qo‘shdilar.

Mutakallimlar  o‘z  ta’limotlarini  shakllantirishda,  nafaqat  ka­

lom  ilmi,  balki  Yevropa  mamlakatlarida  VIII  asrning  oxiri  IX 

asrning  boshlarida  keng  tarqalgan  aristotelizm  falsafasi  yutuq- 

laridan  ham  ustakorlik  bilan  foydalanganliklarini  unutmaslik 

darkor.

Yuqorida  eslatib  o'tganim izdek,  sunniylik  tarkibida  VII 

asrning  oxiri  V III  asrning  b o shlarida  vujudga  kelgan 

ta ’limotlardan  biri  m u’taziliylik  edi.  M u’taziliylik  tushuncha- 

sining  asosida  «mu’tazila»  so'zi  yotadi.  «Mu’tazila»,  Sharq- 

ning  buyuk  musulmon  allomalaridan  biri  Jaloliddin  Rumiy 

yozganidek,  arabcha  so‘z  bo'lib,  «bir  tom onini  tutgan», 

degan  m a’noni  bildiradi1.

M u’taziliylik  ta’limotining  shakllanishiga  mashhur  musulmon 

ilohiyotchi  olimi  Hasan  Basriy  (642—728-y.)  asos  solgan.  H a­

san  Basriy  ushbu  ta ’limotni  yaratishda  musulmonlarning  urf- 

odatlari,  rasm-rusumlariga  tayanadi.  Qur’oni  Karim  qoidalari, 

Hadisi  Sharif  talablarini  fuqarolar  turmush  tarziga  singdirish 

muammolarini  tahlil  qilganda  aql-idrok,  mantiq  imkoniyatlari- 

dan  kengroq  foydalanadi.  Hasan  Basriy  asos  solgan  mu’taziliylik 

rivojida  uning  izdoshlari  Vosil  ibn  Ato  (699—748)  va  Amir  ibn 

Ubayd  (vafoti  761-y.)larning  hissasi  sezilarli  bo‘ldi2.

M u’taziliylik  Qur’on  qoidalarining  abadiyligini  rad  qiladi.  In­

son  aqlini,  uning  olamni  o‘zgartirish  borasidagi  faoliyatini  yuqori 

baholaydi.  Insoning  Xudoga  butunlay  bog'liqligi  to ‘g‘risidagi 

ta ’limotga  qarshi  borib,  inson  o‘z  faoliyatida  erkin  bo‘lmog‘i 

lozim,  degan  g‘oyani  olg‘a  suradi.  Inson  faoliyati  peshanasiga 

yozilgan  taqdir  bilan  bog‘liqligi  haqidagi  aqidani  rad  etadi.

Mu’taziliylar  Xudo  insonga  o‘xshash,  deb  tushuntiradilar. 

Lekin  unda  insonga  xos  barcha  xususiyatlar,  xislatlar,  fazilatlar 

mavjudligi  to‘g‘risidagi  fikr-mulohazalarni  inkor  etdilar.  Xudoni 

sof,  jismsiz,  ko‘rinmas  ruh,  deb  e ’lon  qildilar.  Shu  g‘oya 

Xudoning  obro'-e’tiboriga  putur  yetkazdi,  mavhumlashtirishga 

olib  keldi.