O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  0 ‘sha  asar,  145-bet.

50

---

Platon  inson  his-hayajonlari,  tuyg‘ularining  yirik  bilimdoni 

edi.  Inson  ehtiroslari  mohiyatini  o ‘ta  sinchkovlik  bilan  anglab 

oiar  edi.  Insondagi  individual  qobiliyat  va  real  imkoniyatlarni 

mohirlik  bilan  fahmlar  va  uni  yuksak  qadrlar  edi.  0 ‘sha  qobili- 

yatlarni  yuzaga  chiqarish  yo‘llarini  izlardi.  Eng  muhimi,  inson 

kelajagi  haqida  juda  ko‘p  o ‘ylar  edi.  Mashhur  rus  faylasuf! 

N.G.Chernishevskiy  yozganidek,  «ko‘pchilik  Platonni  qandaydir 

yunon  xayolparasti  deb  hisoblashadi.  Platon,  har  qalay,  unday 

emas  edi.  U  bayramona  xayollar  kashfiyotchisi  emas  edi,  yulduz- 

lar  olami  to ‘g‘risida  o‘ylamasdi,  yer  haqida,  sarob  haqida  emas, 

balki  inson  haqida  o ‘ylar  edi.  Eng  muhimi,  Platon  inson  dav- 

latning  chinakam  fuqarosi  bo ‘lishi  lozimligi  haqida  o‘ylardi»1.

Inson  va  uning  mohiyati  haqidagi  ajoyib  fikr-mulohazalarni 

Platonning  sevimli  shogirdi,  takrorlanmas,  universal  aql-zako- 

vat  egasi  Aristotel  (Arastu,  eram izdan  awalgi  384—322-y.) 

falsafasida  yaqqol  ko‘rish  mumkin.  Inson  jismi  va  ijtimoiy  qi- 

yofasi  orasidagi  aloqadorlikni  tushuntirib  berishda  Aristotel  o ‘z 

o ‘tmishdoshlaridan  ancha  ilgarilab  ketdi.

Aristotelning  tushuntirishicha,  olamdagi  jamiki  tirik  mavju­

dotlar  hayotining  asosini  jon  tashkil  qiladi.  Jon  bir  necha  «dara- 

jalar»,  «holatlar»da  nam oyon  bo‘ladi.  Aristotel  ta ’biri  bilan  ayt- 

ganimizda,  tirik  mavjudotlardagi  jon  uch  yirik  turkumga  bo'linadi. 

Eng  past  turkumdagi  jon  o ‘simliklarda,  ikkinchi  turkumdagi 

jon  hayvonlarda,  eng  oliy  uchinchi  turkumdagi  jon  odamlarda 

bo‘ladi.  Bunday  fikr-m ulohazalardan  ko'rinib  turibdiki,  Aristotel 

falsafly  fikrlar  tarixida  birinchilardan  bo‘lib,  tiriklik  ramzi  bo‘lgan, 

jonning  topologiyasini  ishlab  chiqdi.  Uning  fikriga  muvofiq, 

o'sim lik  joni  barcha  tirik  mavjudotni  oziqlantiradi,  o‘stiradi, 

ko'paytiradi,  ham m a  narsaga  ilhomlantiruvchi  kuch-quw at  ato 

etadi.  Hayvon  joni  yuqoridagi  funksiyalarni  bajarish  bilan  birga, 

sezish  qobiliyatiga  ham  ega  boMadi.  Shuningdek,  hayvon  jonida 

yoqimli  narsa  tom on  intilish,  yoqimsiz  narsadan  qochish  tuyg‘usi 

mavjud  bo‘ladi.  Odam  joni,  ya’ni  aqlli  jonda  o ‘simlik,  hayvon 

joni  bajargan  funksiyalardan  tashqari,  eng  oliy  qobiliyat  —  fikr 

yuritish,  tafakkur  mavjud  bo ‘ladi.

Aristotelning  ta ’kidlashicha,  tana  oliy  darajali  aql  uchun  asos 

bo'lib  xizmat  qiladi.  Aql  esa,  tanaga  bog'liq  bo'lm aydi.  Oliy