O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Qarang:  Sulaymonova  F.  Shrarq  va  G ‘arb.  Toshkent,  1997,  32—34-betlar.

44

---

joylashgan,  Janubiy  Italiyaning  Eley  shahri  nom i  bilan  ataluv- 

chi  «Eley  falsafa  maktabi»  (yoki  «Eleat  falsafa  maktabi»)  nam o­

yandalari  Ksenofon,  Parm enid,  Zenonlar  ham   munosib  hissa 

qo‘shdilar.

Eley  falsafa  m aktabining  asoschilaridan  biri,  shoir  Kseno­

fon  Kolofoniy  (taxm inan  eram izdan  aw algi  565—470-y.)  olam 

va  odamning  paydo  bo'lishi,  rivojlanishi  to ‘g‘risidagi  G om er 

va  Gesiodning  mifologik,  diniy  qarashlarini  tanqid  qilib,  xu- 

dolar  odamlarni  faqat  o‘zlariga  o ‘xshatib  yaratdilar,  degan  fikrni 

bayon  qilgan  b o ‘lsa,  Parm enid  (taxm inan  eram izdan  avalgi 

540—470-y.)  inson  olam ni  bilishga  qodir  ekanligi  haqida 

to ‘xtalib,  insonning  his-tuyg‘ulari  olam  to ‘g‘risida  aniq  m a’lumot 

bera  olmaydi,  degan  g'oyani  olg‘a  suradi.  U  his-tuyg‘ular  orqali 

olingan  bilimlarga  ishonmaydi  va  katta  e’tiborni  aqlning  roliga 

qaratadi.  Parmenidning  shogirdlaridan  biri  eleylik  Zenon  ham 

(taxminan  eramizdan  awalgi  460-yilda  tug‘ilgan)  bilishda  aql­

ning  roliga  asosiy  e ’tiborni  qaratadi.  Shunday  qilib,  Eley  falsafa 

maktabining  namoyandalari  olamni  bilishda  hissiylik  va  aqliylik 

orasidagi  o ‘zaro  aloqadorlikni  tan  olmadilar.

Eley  falsafa  maktabi  ta ’sirida  shakllangan  sofistlarning  (Pro- 

tagor,  Gorgiy  va  boshqalar)  falsafly  qarashlarida  ham  odam 

bilan  olam,  ayniqsa,  inson  va  uning  ongi  orasidagi  aloqadorlik 

muammolariga  bag‘ishlangan  fikr-m ulohazalar  asosiy  o ‘rinni 

egalladi1.

Sofistlarning  (donishmandlik  o ‘qituvchilari)  tushuntirishlaricha, 

inson  o ‘zini  o ‘rab  turgan  olamdagi  jamiki  hodisalarga,  vo­

qealarga  tanqidiy  nigoh  bilan  boqm og‘i,  olam  to ‘g‘risidagi  fikr- 

mulohazalarini  takror-takror  tekshirib  turmog‘i  darkor.  Boshqacha 

aytganda,  tanqidsiz,  yuzaki  qabul  qilingan  tasdiq,  har  qanday 

e ’tiqod,  har  qanday  ishonch  mustahkamligini  vaqti-vaqti  bilan 

tekshirib  turm oq  zarur.  Sofistlar  inson  ongida  asossiz,  yuzaki 

shakllangan  tasawurlarga  qarshi  qattiq  kurash  olib  boradilar. 

Faqat  chinakamiga  isbotlangan,  har  tom onlam a  asoslangan  dalil- 

lar  zaminida  shakllangan  onggina  yashashga  haqli  bo‘lishini  qayta- 

qayta  ta ’kidlaydilar.

Sofistlarning  inson  to ‘g‘risidagi  fikr-mulohazalarining  m ohi- 

yatini  ilg‘ab  olish  uchun  quyidagi  uch  holatni:  birinchidan,