O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Примак  А.П.  Резерв  человеческой  психики.  М .,  1987,  24-бет;  Попович 

Т.А.  О  языческой  вере  наших  предков.  Санкт-Петербург,  1972,  3-бет.

376

---

vollarga  donishmandlar  hamisha  javob  qidirdilar  va  hozir  ham 

izlayotirlar.

Yuqoridagi  savollarga  javob  bermoq,  boshqacha  aytganimiz­

da,  odamning  inson  darajasiga  ko'tarilish  jarayonini  to ‘la  tasav- 

vur  etmoq  uchun,  awalo,  uni  olamda  mavjud  bo‘lgan  turli 

biologik  mavjudotlar,  ayniqsa,  boshqa  tirik  maxluqotlardan  ajratib 

turuvchi  eng  muhim  xususiyatlarini  bilish  zarur.  Xo‘sh,  olamda 

mavjud  bo‘lgan  boshqa  tirik  maxluqotlardan  insonning  farqini 

k o ‘rsatuvchi  eng  m uhim   xususiyatlar  nim alardan  iborat? 

Ta’kidlash  zarurki,  eng  awalo,  inson  olamda  mavjud  bo'lgan 

boshqa  tirik  maxluqotlardan  o‘zining  xotirasi,  tafakkuri,  tili 

borligi  bilan  ajralib  turadi.  Ayniqsa,  til  uning  ajdodlari  va 

avlodlari  orasidagi  aloqadorlik,  vorislik  vazifasini  bajaradi.  In­

son  nasliga  xos  barcha  genetik-xususiyatlar,  axloqiy  normalar, 

uning  faoliyatini  boshqaruvchi  barcha  dasturlar,  yo‘l-yo‘riqlar, 

ko‘rgazmalar,  xuddi  shu  til  orqali  ajdodlardan  avlodlarga  uza- 

tiladi.

Hozirgi  zamonning  turli  ijtimoiy,  antropologiya  va  etnografik 

nazariyalarining  tushuntirishiga  ko‘ra,  olamdagi  boshqa  tirik  max­

luqotlardan  insonning  tub  sifatiy  farqini  ifodalovchi  xususiyat­

laridan  yana  biri,  u  o‘z  amaliy  faoliyatini  tartibga,  ya’ni  ma’lum 

bir  normaga  sola  bilishidir.  Boshqacha  aytganimizda,  inson  o‘z 

faoliyatini  amalga  oshirish  madaniyatiga  ega  ekanligi  bilan  boshqa 

tirik  maxluqotlardan  prinsipial  farq  qiladi.  Shu  holat  insonning 

insoniyligini  belgilovchi  eng  muhim  xususiyat  —  madaniyat  ekan- 

ligini  isbotlaydi.  Madaniyat  insonlarni  ma’lum  bir  jamiyatga  bir- 

lashtirib  turuvchi,  uning  kundalik  amaliy  faoliyatini  ma’lum 

maqsad  tomon  yo‘naltiruvchi  qudrat  ekanligidan  ham  dalolat 

beradi.  Inson  amaliy  faoliyatida  ma’lum  madaniyat  talablariga 

rioya  qilishi  va  uni  amalga  oshirishi,  kishilaming  jamiyatga  bir- 

lashtirilishida  muhim  ahamiyatga  ega  bo'ladi,  kishilik  jamiyati 

bilan  hayvonlar  galasi  orasidagi  tub  sifatiy  farqning  mohiyatini 

ochib  beradi.  Kishilarning  ma’lum  madaniyat  talablari  asosida 

birlashishi,  jamiyat  tirik  maxluqotlar  oddiy  galasi  emas,  balki 

undan  ustunroq  turuvchi  yaxlit  ijtimoiy  uyushma  ekanligini  is­

botlaydi.

377

---

Insonni  hayvondan  farq  qiladigan  eng  muhim  xususiyatlari- 

dan  yana  biri,  u  o'zining  yashashi,  turmushi  uchun  zarur 

bo‘lgan  moddiy  va  ma’naviy  boyliklarni  ishlab  chiqarish  mala- 

kasiga  ega  ekanligidir.  Tarixning  guvohlik  berishicha,  hozirgacha 

bironta  hayvon  ishlab  chiqarish  quroli  yaratgani  yo‘q.  Juvoz 

o'qini  tinimsiz  aylantirishga  odatlangan  mehnatkash  ot  o'zining 

vafodor  egasiga  juvoz  uchun  o‘q  yasaganini,  yoki  omochni 

mahorat  bilan  tortib  kun  bo‘yi  yer  haydab,  dehqon  yumushini 

oson  qilgan  zahmatkash  h o ‘kiz  o‘z  xo‘jayiniga  oddiy  gavron 

yasab  berganini  hech  kim  eshitgan  ham,  ko‘rgan  ham  emas. 

Moddiy  va  ma’naviy  ishlab  chiqarish  faqat  insonga  xos  xususi- 

yat  bo'lib,  undagi  barcha  qobiliyat  va  malakalarni  namoyon 

qiluvchi  ijodiyotdir.  Ayniqsa,  moddiy  ishlab  chiqarish  jarayonida 

insonda  mavjud  bo‘lgan  barcha  jismoniy  va  ma’naviy  qobiliyatlar 

yorqin  namoyon  bo‘ladi.  Hozirgi  zamon  falsafasi  shu  holatni 

insonning  kundalik  «amaliy  faoliyat»i  tushunchasida  mujassam- 

lashtirdi.