V.AJukovskiy tomonidan Sankt-Peterburgda nashr ettirilgan),
«Ruqaot» («Maktublar») kabi asarlarida bayon etilgan. Uning
diniy-falsafiy qarashlarida Muhyiddin Arabiy asos solgan «vah
dati vujud» nazariyasining ta’siri katta edi. «Fiqarot Ahroriya»
risolasida ta ’kidlanishicha, inson barkamol bo‘lishi uchun, av
valo, Xudoni tanish, uning fazilatlari, xislatlarini bilish uchun
esa zavq, jazba katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Jazba natijasida vu
judga kelgan muhabbat tufayli Xudo tanib olinadi. Bunday tani-
shuvdan ko‘ngil taskin topadi. Uning qayd etishicha, bunday
sof ko‘ngil o‘zidan hamisha nur tarqatib turadi. 0 ‘sha nur
inson qalbini doimo nurafshon qilib, tanasiga tiriklik ato qiladi.
Inson o ‘sha nurdan uzilishi bilan uning tirikligidan hech qan
day asar qolmaydi.
Xoja Ahror Valiy naqshbandiya ta’limotida olg‘a surilgan, har
bir kishi foydali yumush bilan shug‘ullanishi lozimligi haqidagi
g‘oyani yanada boyitdi. Fuqarolar o‘zlarining ijtimoiy foydali
mehnatlari bilan o‘zgalar ko‘nglini shod etishlari darkor, deb
hisobladi. 0 ‘zgalar ko‘nglini shod qilmoq chinakam musul-
monchilik belgilaridan biri deb tushuntirdi. Odamlarning turli
yumushlarini oson qilish, ijtimoiy jihatdan kishilar uchun foy
dali bo'lish, ularga rohat va xursandchilik ato etish kabi fazi-
latlarni inson axloqining ko‘rki, deb bildi.
Xoja Ahror Valiy naqshbandiya ta’limotini jamiyat hayotiga,
xalqning turmush tarziga joriy etishga harakat qildi. Kishilarni
uzluksiz ijtimoiy faollik ko'rsatishga chorladi. Fuqarolar orasida
katta obro‘-e’tiborga sazovor bo'lgan tasavvuf arboblariga turli
maktublar yozib, ularni jamiyatni boshqarish ishlarida faol ish
tirok etishlarini iltimos qildi. Ulardan maslahatlar so‘radi. Bun
day xayrli ishlar pirovardida tasavvuf namoyandalarining davlat
ni, jamiyatni boshqarish ishlariga faol aralashuviga, davlat
boshliqlari amalga oshirayotgan siyosatga to ‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir
o‘tkazilishiga olib keldi. 0 ‘sha jarayonlarga yo‘lboshchilik qilgan
Xoja Ahrorning o ‘zi yirik siyosiy arbob darajasiga ko‘tarildi.
Xoja Ahror falsafasida markaziy o‘rinni fuqaro manfaatini
himoya qilish, odamlarning og‘irini yengil qilish yotadi. Odam-
larni zolimlar zulmidan, turli noinsofliklardan himoya qilishga
urinadi. Musulmonlar manfaatini himoya qilish maqsadida shohlar,
hukmdorlar bilan uzluksiz muloqotda bo‘ladi. Musulmon bo‘lmoq
256
deganda, fuqaro manfaati uchun yashashni tushunadi va o'zining
butun umri, ongli faoliyatini fuqaro manfaatini himoya qilishga
qaratadiJ. Fuqarolar osoyishtaligi, hunarmand va tijorat ahli
ishining ravnaqi yo'lida har qanday muammolarni urush va qon
to'kish yo‘li bilan emas, balki kelishuv, tinchlik va osoyishtalik
bilan hal qilishga intiladi2. Boshqacha aytganimizda, Xoja Ahror
falsafasida birovlaiga jabr-sitam qiluvchilarga qarshi kurash, odam
larni bu dunyo tashvishlaridan asrash, insonni ulug'lash asosiy
o‘rin egallaydi. Uning fikriga ko‘ra, olamdagi barcha tirik mavju-
dotlar ichida eng ulug‘ qadriyat insondir. Inson
0
‘zining
ulug‘vorligi bilan o‘z vaqtini o‘tkinchi, bachkana narsalarga sarf
etmasligi, foydali ishlar bilan shug‘ullanmog‘i lozim.
Xoja Ahror o‘z ixtiyoridagi yer va mulkdan olingan daro-
madlardan madrasa, masjid, xonaqoh va boshqa imoratlar
qurdirdi. Uning bunday saxiyligi, insonparvarligi odamlar orasi
da obro‘-e’tiborini oshirib yubordi. Movarounnahr va Xuroson-
ning qishloqlarida yashovchi dehqonlar o'zlariga qarashli yerlar-
ni Xoja Ahrorga nazr qila boshladilar. Bunday harakatning avj
olib ketishining sabablaridan biri — o‘sha davrdagi Samarqand
hukmdori sulton Abu Sayid Mirzoning farmoni bilan Xoja
Ahrorga qarashli yer va mulkdan ushr solig‘i olinardi, xolos.
Boshqa soliqlar esa olinmasdi. Shuning uchun dehqonlar o‘z
yerlarini Xoja Ahroiga nazr qilishar, o‘zlari esa o‘sha yerlarda
ishlashni davom ettirar edilar. Buning natijasida dehqonlar or
tiqcha soliqlardan ozod bo‘lar edilar. Shunday qilib, XV asr
ning ikkinchi yarmida Xoja Ahror mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy,
ma’naviy hayotida katta obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan kishilardan
biri darajasiga ko'tarildi.
Xoja Ahror shaxsidagi eng muhim xislatlaridan biri — sodir
bo'layotgan voqealaming, hodisalarning mohiyatini zukkolik bilan
tahlil qilar, undan o‘zi uchun zarur xulosalar chiqarardi. Bunday
zukkolikka erishmoq uchun o‘zidagi eng nodir qobiliyat — «tush
ko‘rish»dan foydalanardi. Boshqacha aytganimizda, o‘z kashfiyotlari
va karomatlarini tushida ko‘rganiga asoslanib bayon etardi. Shuning
uchun ham, uni «Valiy», ya’ni Xudoga yaqin kishi, deyishardi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
