O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1  Xoja  Abdulloh  G'ijduvoniy.  Vasiyatnoma.  Toshkent,  1993.

245

---

Uchinchi  qoida  —  «Safar  dar  vatan»ga  muvofiq,  inson 

barkamolligi,  uning  nafaqat  tug‘ilib  o‘sgan  mamlakatini  poyu- 

piyoda  kezmog‘i,  balki  xayolan  vatan  bo‘ylab  safar  qilmog‘i, 

o‘tirgan  joyida  turib,  yurtida  bo‘ladigan  har  bir  o‘zgarishlarni 

yurakdan  his  qilmog‘i  darkor.  Ana  shunday  tuyg‘u  shakllangan 

kishida  barkamollik  alomatlari  mavjud  desa  bo‘ladi.  Chunki  inson 

qancha  ko‘p  safar  qilsa,  uning  tabiatida  bo‘ladigan  yomon 

qiliqlar  asta-sekin  yo‘qoladi.  0 ‘sha  yomonliklar  o‘rnini  yaxshilik 

egallaydi.  Safar  qilmasdan,  uzoq-yaqinni  ko‘rmasdan,  muqim 

bir  joyda  turgan  kishida  ezgulik  tomon  intilish  so‘nib  qoladi, 

parishonlik  o ‘sadi.  Safarda  bo‘lgan  kishida  sabr,  toqat,  chidam 

ortib  boradi.

To‘rtinchi  qoida  —  «Xilvat  dar  anjuman»  talabiga  ko‘ra, 

anjumanda  odamlar  bilan,  qalbda,  yurakda  Xudo  bilan  birga 

bo‘lish  taqozo  etiladi.  Boshqacha  aytganmizda,  ilohiy  haqiqatga 

erishishni  istagan  har  bir  kishi  kundalik  faoliyatida  el-yurt  bilan 

birga  bo‘lishga,  lekin  qalbida  doimo  Ollohni  yod  etishga  da’vat 

etadi.

Beshinchi  qoida  —  «Yodkard»da  musulmonlikni  ifodalovchi 

eng  asosiy  belgilaridan  biri:  «lo  illoha  illolohu  Muhammadun 

Rasululloh»ni  qalbi  bilan  (zikri  qalbiy)  zikr  qilish  tushuniladi.

Oltinchi  qoida  —  «Bozgasht»ga  ko‘ra,  zikr  qiluvchi  о voz 

chiqarib  yoki  ovoz  chiqarmasdan  «lo  illoha  illollohu  Muham­

madun  Rasululloh»  qoidasini  (kalimasini)  aytib,  uning  orqasi- 

dan,  «Xudovando,  mening  maqsadim  sensan»,  deb  tugatadi. 

Ushbu  qoida  inson  qalbidan  yomon  fikrlarni  haydab  chiqaradi.

Yettinchi  qoida  —  «Nigohdosht»  qoidasi  talabiga  ko‘ra,  zikr 

qilayotgan  kishining  nigohi  turli  narsalarga  tushmasligi,  diqqati 

chalg‘ib  ketmasligi,  xayoliga  boshqa  biror  narsa  kelmasligi  darkor. 

Barkamollik  tomon  intilayotgan  har  bir  kishi  Xudoni  doimo 

yodida  saqlashi  zarur.  Ana  o‘shanda  ilohiy  muhabbat  qalbini  qam- 

rab  oladi.  Bunday  tuyg‘uning  hosil  bo‘lishi  inson  qalbida 

«yoddosht»ning  vujudga  kelishidan  darak  beradi.  Shuning  uchun, 

sakkizinchi  qoida  —  «Yoddosht»ga  ko‘ra,  hamisha  Haqdan  boxa- 

bar  bo‘lish  nazarda  tutiladi.  Inson  qalbida  Xudodan  boshqa  hech 

narsaga  o‘rin  qolmaydi.

U shbu 

qoidalar 

Y usuf 

H am adoniy 

va 

Abduxoliq 

G'ijduvoniylar  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Chunonchi,  xojagon

246

---

tariqatining  dastlabki  to ‘rt  qoidasi  «Xush  dar  dam»,  «Nazar 

bar  qadam»,  «Safar  dar  vatan»,  «Xilvat  dar  anjuman»  Yusuf 

Hamadoniy  tom onidan  ishlab  chiqilgan  bo‘lsa,  «Yodkard», 

«Bozgasht»,  «Nigohdosht»,  «Yoddosht»  qoidalari  Abduxoliq 

G ‘ijduvoniy  tomonidan  yaratilgan.

Abduxoliq  G ‘ijduvoniy  qarashlarida  qalbi  yaxshilik  va  ezgulik 

bilan  to‘la  barkamol  insonni  shakllantirish  markaziy  o‘rinni  egal- 

laydi.  U  barkamol  inson  qiyofasini,  nafaqat  M uhammad 

payg‘ambar,  balki  butun  umrini  odamlarni  yaxshilik  va  ezgulikka 

da’vat  etgan  buyuk  shayxlar,  orif  insonlar  timsolida  ham  ko‘radi. 

Uning  fikriga  ko‘ra,  barkamol  inson  martabasiga  erishishda,  kishi- 

larning  nasli-nasabi,  qaysi  tabaqaga  yoki  qaysi  urug‘ga  man- 

subligi  hech  qanday  ahamiyatga  ega  emas.  Aksincha,  barkamol 

inson  bo‘lishni  orzu  qilgan  har  bir  solik,  har  bir  murid 

uchun  ilm-ma’rifatga  intilish,  musulmon  odob-axloqi  qoidalariga 

q at’iy  rioya  qilish,  kishilar  xulq-atvori,  xatti-harakatidagi 

g‘ayriinsoniy  qiliqlarga  qarshi  tinimsiz  kurash  olib  borish,  in­

sonni  eng  ulug‘  zot  deb  qadrlash  muhim  rol  o‘ynaydi.

Abduholiq  G ‘ijduvoniyning  fikriga  ko‘ra,  barkamol  inson  na­

faqat  odamlarni  yaxshilik,  ezgulikka  da’vat  etishi,  balki  yomon- 

larga  ham  yaxshilik  qilishi  darkor.  Yomon  kishiga  yaxshilik  qilish- 

ning  har  kim  ham  uddasidan  chiqa  olmaydi.  Insonning  yomon- 

likka  nisbatan  yaxshilik  bilan  javob  berishi  uning  barkamollik 

darajasiga  ko‘tarilganligidan  dalolat  beradi.  0 ‘z  navbatida, 

g‘ijduvonlik  alloma  yomon  kishilardan  uzoq  yurish  zarur,  deb 

hisoblaydi.  0 ‘z  fikrini  isbotlash  uchun  xalq  orasida  keng  tarqal- 

gan:  «Qozonga  yaqinlashsang  qorasi  yuqadi»,  degan  hikmatni 

misol  qilib  ko‘rsatadi.

Abduholiq  G ‘ijduvoniy  barkamol  inson  juda  ehtiyot  bo‘lishi, 

bosgan  har  bir  qadamini  o‘ylab  bosishi  zarur  ekanligini  qay- 

ta-qayta  takrorlaydi.  Barkamol  insonning  xatti-harakatidagi  har 

bir  kichik  ehtiyotsizlik  uning  obro‘-e’tiboriga  putur  yetkazadi. 

Barkamol  insonning  qilgan  ishlari  quyosh  darajali  buyuk,  ko‘p 

bo‘lsa-da,  bulut  parchasidek  kichkina  gunohi,  noto‘g‘ri  ishi  yoki 

qadami,  shu  buyuklikni,  ya’ni  barcha  amallarini  to ‘sib  qo‘yadi, 

yo‘qqa  chiqaradi,  deb  ogohlantiradi.

G ‘ijduvonlik  mutafakkiming  e’tirof  etishicha,  insonning  taqdir

—  qismati  Olloh  tomonidan  belgilab  berilgan,  lekin  uni  ro‘yobga

247

---

chiqarishda  uning  o‘zi  mas’uldir.  Chunki  bu  dunyoda  inson 

o‘zining  qanday  yashashini,  qanday  ishlashini  o‘zi  belgilaydi. 

Modomiki,  shunday  ekan,  inson  o‘ziga  berilgan  bunday  im- 

koniyatdan  oqilona  foydalanishi,  manmanlikka  berilmasligi,  takab- 

burlik  qilmasligi,  Olloh  oldidagi  insoniy  burchini  sidqidildan 

bajarishi  lozim.  Yo‘l  qo‘ygan  xatolari  uchun  darhol  tavba  qilmog‘i 

darkor.  Chunki  insonning  bilib-bilmay  qilib  qo‘ygan  xatolarini 

tan  olishni  istamasligi,  uning  ma’naviy  kamolotiga  zarar  yetka- 

zadi.  Barkamollik  maqomiga  ko‘tarilishi  uchun  g‘ov  bo'ladi.

Abduxoliq  G ‘ijduvoniyning  tushuntirishicha,  inson barkamollik 

maqomiga  erishmog‘i  uchun,  ongi  va  shuuriga  joylashib  olgan 

turli salbiy  illatlardan qutulmog‘i darkor.  Barkamol inson bo‘lishni 

orzu  qilgan  solik  boriga  shukur  qilishi,  yo‘q  bo‘lsa  sabr  qilishi, 

o‘z  nafsini  sabr  yordamida  jilovlashi  lozim.  Lekin  g‘ijduvonlik 

allomaning  ta’kidlashicha,  barchani  barkamol  inson  qilib  tarbi- 

yalash  mumkin  emas.

Xullas,  Abduxoliq  G ‘ijduvoniy  insonni  jamiyatdan  ajralmas- 

likka,  faqat  taqvoga  berilib,  turmush  tashvishlari  va  quvonch- 

laridan  ajralib  qolmaslikka,  halol  mehnat  qilishga  chorlaydi, 

mehnat  qilish,  tirikchilik  o'tkazish  jarayonida  doimo  odamlar 

bilan  birga  bo‘lish,  buning  uchun  Vatan  bo‘ylab  vaqti-vaqti 

bilan  safar  qilib  turish,  imon  va  e’tiqodni  mustahkamlashga 

da’vat  etadi.

Abduholiq  G ‘ijduvoniy  ta’limoti  hamma  amal  qilishi  mum­

kin  bo‘lgan  ta ’limot  edi.  Bu  ta’limot  o‘z  mohiyatiga  ko‘ra, 

ilohiylik  bilan  dunyoviylikni  o'zida  mujassamlashtiradi.  Ushbu 

maslakka  amal  qilgan  kishilar  tirikchilik  tashvishlaridan  uzilma- 

gan  holda  Xudo  bilan  do‘stlashadilar.

Yusuf  Hamadoniy  va  Abduxoliq  G ‘ijduvoniy  asoslab  bergan 

hojagon  tariqati  qoidalarini  Muhammad  Orif  Revgariy  (vafoti 

1259-yil),  Mahmud  Anjir  —  Fag‘naviy,  Xoja  Muhammad  Rome- 

toniy  Azizon  (vafoti  1321-yil),  Xoja  Muhammad  Boboi  Sa- 

mosiy  (vafoti  1354-yil)lar  yanada  rivojlantirdilar.

Abduxoliq  G'ijduvoniy  asos  solgan  hojagon  tariqati  qoi­

dalarini  har  tomonlama  rivojlantirgan,  uni  sifatiy  yangi  bos- 

qichga  ko‘targan  buyuk  mutafakkir  Muhammad  Buxoriydir.  U 

1318-yilda  Buxoro  shahri  yaqinidagi  Hindivon  qishlog‘ida  taval- 

lud  topgan.  Bahouddin  (dinning  nuri,  shu’lasi,  ravshanligi)

248

---

uning  taxallusidir.  Bo‘lg‘usi  olim  qarshilik  Sayid  Amir  Kuloldan 

saboq  oladi.1

Sayid  Amir  Kulol  (vafoti  1371-yil)  o‘z  zamonasining  bilim- 

don  kishilaridan  bo‘lib,  Yunon  faylasuflari  Aflotun,  Arastu, 

m ashhur  hadisshunoslar  Ismoil  Buxoriy,  Muso  Termiziy, 

shuningdek,  Jaloliddin  Rumiy,  Abu  Hamid  G ‘azzoliy  asarlarini 

yaxshi  bilardi.  Ayniqsa,  musulmon  olamida  katta  shov-shuvlarga 

sabab  bo‘lgan  M uhyiddin  Arabiyning  «Futhotial-Makkiya» 

(«Makkada  ochilgan  kashfiyotlar»)  asarini  chuqur  o‘rgangan, 

o‘zi  ham  musulmon  madaniyati  va  ma’naviyatiga  oid  turli  asar- 

lar  yozgan  edi.

Bahouddin  Naqshband  haqida  Amir  Sayid  Kulol  Shahobud- 

dinning  (XV  asr)  «Naqomatlari»,  Saloh  al-Muborak  Buxoriy- 

ning  «Maqomati  Bahouddin  Naqshband»,  Ali  al-Safiyning 

«Rishohat  ayn  al-hayot»,  Muhammad  Porso  Buxoriyning  «Anis 

at-tolibin  va  udat  as-silikin»,  Abdurahmon  Jomiyning  «Nafoqat 

al-uns  min  hazrat  al-quds»,  Alisher  Navoiyning  «Nissoyimul 

muhabbat»  asarlarida,  shuningdek,  turk  olimi  Shamsiddin  Soliy- 

ning  «Qomus  al-a’lam»  kitobida  ajoyib  ma’lumotlar  berilgan.2

Naqshbandiya  ta’limotining  vujudga  kelishida,  bir  tomon­

dan,  tasavvufning  dastlabki  tariqatlaridan  biri  hisoblangan, 

Ahmad  Yassaviy  har  tomonlama  rivojlantirgan  malomatiya, 

ikkinchi  tomondan  Abduxoliq  G ‘ijduvoniy  asos  solgan  hojagon 

tariqatlarining  ta’siri  sezilarli  bo‘ldi.

Bahouddin  Naqshbandning  olam  va  odam  to‘g‘risidagi  qa- 

rashlari  «Hayotnoma»  (Va’z  va  pand-u  nasihatlar  muammosi) 

va  «Dadil  al-oshiqin»  kabi  asarlarida  bayon  qilingan.  U  o‘z 

asarlarida  Yusuf  Hamadoniy  va  Abduxoliq  G ‘ijduvoniy  asos 

solgan,  biz  yuqorida  ta ’kidlab  o‘tgan  hojagon  tariqatining  sak- 

kiz  qoidasiga  uch  qoida  qo‘shib,  uni  yanada  takomillashtiradi  va 

o‘n  bir  qoidadan  iborat  naqshbandiya  ta’limotini  vujudga  kelti-

-  radi.  Bu  uch  qoida  quyidagicha: