O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

} Q =  aql  yoshi  X   100 
sinaluvchining  h aq iq iy  yoshi
M a b o d o   test  sinovda  11,  5  va  14 yoshli  o ‘sm irlar  120 
ochk o   to 'p la g a n   boMsalar,  u  h o ld a   sinaluvchilarning  „a q l 
yoshi“  11,  5 g a  tenglashtirilsa,  quyidagi  holat yuzaga  keladi:
IQ   birinchi  sinaluvchi  =  
ioo  =   m   $
10,5
IQ   ikkinchi  sinaluvchi  =  
=   82,1
14
M a z k u r   y o'nalish  n a m o y a n d a la r in in g   e ’t i r o f   e t i s h -  
laricha,  „aqliy iste’dod  koefTitsiyenti“  q a n d a y d i r o ‘z g a rm a s  
m ezon   sifatida  „umum iy  in te lle k tn i“  (inglizcha  — gen eral 
intelligence)  ro‘yobga  chiqarish  imkoniyatiga  egadir.  S h u n i  
ta'kidlash joizki.  „aqliy iste'dod  koefTitsiyenti“  nazariyasida
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b a h s li   j a b h a l a r   m a v j u d k i m ,   b u n d a   s h a x s n i n g   a q liy  
qobiliyatlari emas,  balki  lining bilim va malakalari  namoyon 
b o ‘ladi.  Rus  psixologi  L.S.Vigotskiy  yuqoridagi  nazariyaga 
o ‘z  mulohazalarini  bildirgan  holda  ikki  bosqich,  ya'ni  „eng 
yaqin  taraqqiyot  z o n a s i“ ,  „aktual  faoliyat  zonasi“  orqali 
qobiliyatni to ‘g‘ri  aniqlash  mumkinligini  ko‘rsatib bergan edi.
Hozirda  q o ‘llanayotgan  test  sinovlari  o ‘tmishdoshlar- 
nikidan  k o ‘p  j ih a td a n   farq  qilsa-da,  a m m o   ko ‘p  hollarda 
x o tir a   m a h s u l la r in i   o c h is h g a   xizm at  q i l a d i- y u ,  ijodiy 
tafakkur natijalari  esa d iqqat markazidan c h e td a  qolib ketish 
hollari  uchraydi.
Q obiliyatlarning  tuzilishi
Shaxs  eg a llash i  s h a r t   hisob lan g an   fao liy at,  u  xoh 
t a ’lim,  xoh  m e h n a t,  xoh   o ‘yin,  xoh  sport  boMsin,  undan 
q a t ’i  nazar  u n in g   bilish  jarayonlariga,  aqliy  xislatlariga, 
hissiy-irodaviy  jab h a la rig a ,  sen som o to r  sohasiga,  xarak- 
terologik  xususiy atlariga  m uayyan  tala b la r  q o ‘yiladi  va 
ularning birgalikdagi  s a ’y-harakati tufayli  muvaffaqiyatlarga 
erishadi.  Psixologik  m a'lum otlarga  qaraganda,  insondagi 
yuksak  k o ‘rsatkich  sifati  harchand  ustuvor  boMmasin,  u 
talablarni  q o n d irish   imkoniyatiga  ega  b o l m a y d i .   Ayrim 
hollarda  alohida  n a m o y o n   b o l g a n   psixik  xususiyat  fao- 
liyatning yuksak  mahsuldorligi va samaradorligini t a ’minlay 
oladi  va  u  qobiliyatlar  uddalay  oladigan  imkoniyat  bilan 
barobar  kuch  sifatida  vujudga  kcladi,  degan  faraz  o ‘zini 
o q l a m a y d i.  S h u n i n g   u c h u n   qobi 1 i y a tla r n i  m u r a k k a b  
tuzilishga cga b o l g a n   psixik sifatlarning m ajm uasidir deyish 
o ‘ri nlidir.
Qobiliyatlar sifatida  r o ‘yobga chiqadigan  psixik xislatlar 
majmuasining tuzilishi  yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan 
belgilanganligi  tufayli  h a r  qaysi  turdagi  faoliyatlar  uchun 
o ‘ziga xos tarzda q o ‘yilishi turgan gap.  Buning u c h u n  ayrim 
misollarni  tahlil  qilib  k o ‘ramiz:
l ) m a te m a t ik   qobiliyat  bular:  m atcm atik  materiallarni 
um um lashtirish,  m u lo h a z a   yuritish jarayonini  qisqartirish.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m ate m a tik   ish-amallarni  ka m a y tirish ,  masalani  idrok qilish 
bilan  natija  o'rtasid a  aloqa  o ‘rn atish ,  t o ‘g‘ri  va  teskari  fikr 
yuritishdan  yengil  o ‘tishiik,  m as a la   yechishda  fikr y u ritis h - 
ning  cpchilligi  kabilardir;
2) 
a dabiy  qobiliyat  bular:  na fo sa t  hislarining  y u k s a k  
taraqqiyot darajasi, xotirada y o rq in   k o ‘rgazmali obrazlarning 
jonliligi,  „til  zeh ni“ ,  behisob  x ayolot,  ruhiyatga  qiziq u v - 
chanlik, o ‘zi  ifodalashga intiluvchanlik va boshqalardir.  S a n a b  
k o ‘rsa tilg a n   qob iliyatlar  t a r k i b i d a n   k o 'r in i b   t u r i b d i k i ,  
m ate m a tik   va  adabiy  qobiliyatlar  o 'z a r o   bir-biriga  o ‘x s h a -  
m agan  talablari  bilan  farqlanadi.  B u n da n  shunday  x u lo sa  
c h i q a r i s h   m u m k i n k i ,   p e d a g o g i k ,   m u s iq a v iy ,  t e x n i k ,  
konstruktorlik,  tibbiy qobiliyatlar va shunga o'xshash  q o b i -  
liyatlarning tuzilishi  maxsus xususiyatga ega boMib,  u k asb iy 
a ham iyat  kasb  etishi  ham  m u m k in .
Yaqqol  qobiliyatlar  tuzilishini  tashkil  qiluvchi  s h a x s- 
ning xislatlari, fazilatlari  orasida  m a ’lum  turkumi yetakchilik 
qilsa,  ayrim lari  yordam chi  vazifani  bajaradi.  M a 'lu n ik i, 
pedagogik  qobiliyatlar tuzilishida  yetakchi  xislatlar sifa tida  
pedagogik  o d o b ,  bolalarni  sevish,  o ‘quvchilar  ja m o a s in i  
tashkil  qilish  va  uni  b o shq arish,  k uzatuvchanlik,  t a l a b -  
c h a n lik ,  bilim larga  c h a n q o q lik ,  bilim larni  b era  o lis h g a  
uquvchanlik va shunga o ‘xshashlar ta n  olinadi.  0 ‘qituvchilik 
qobiliyatining  yordam chi  fazilatlariga  quyidagilar  kiradi: 
artistlik,  nutqiy  qobiliyat,  d iq q a tn i  taqsimlash,  a k a d e m ik  
qobiliyatlar va  hokazo.  Pedagogik qobiliyatlarning y e ta k c h i 
va  y o rd am c h i  tarkiblari,  jab ha lari  t a ’lim  jarayoni  m u v a f- 
faqiyatini  t a ’minlaydigan  birlikni  yuzaga  keltiradi  h a m d a  
0
‘qituvchi shaxsi bilan b o g liq  b o 'lg a n   hamkorlik,  individual 
faoliyatini tashkillashtiradi. Oobiliyatlardan muayyan darajada 
u m u m iy  va torroq  m a ’noda  m ax su s sifatlarni  ajratish  o rq ali 
m a ’lum   tu rk u m   tizimini  yuzaga  keltirish  m um kin.  S h u n g a  
ko‘ra qobiiiyatlarni  umumiy va m axsus qobiliyatlar guruhiga 
ajratish  m aqsadga  muvofiq.  U m u m i y  qobiiiyatlarni  m a x s u s  
q o b iliy a tla r g a   zid  tarz d a   t a i q i n   qilish   m u m k in   e m a s .  
Shaxsning  u m u m iy   qobiliyatlari  va  ularni  hosil  qiluvchi 
om illar  yaqqol  psixologik  h o d isa  yoki  voqelikdir.  M ax su s
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

q o b i 1 i y a t la r n in g   k o M a m i  to rr o q   b o i i s h i g a   q a r a m a y ,  
c h u q u rro q   m oh iyatn i  o ‘zida  mujassamlashtiradi.
Rus  olimi  I.P .P a v lo v   o lz  ta ’limotida  „badiiy“ ,  „fikr­
lovchi“ ,  „ o ‘rta“  tip larg a  ajratilgan  shaxslar  shulardan  bit- 
tasiga  taalluqli  ekanligini  tavsiflab  bcradi.  M uallif  ushbu 
tipologiyani yaratishda 
oliy nerv faoliyati birinchi va  ikkin- 
chi  signal  sistem asidan  iboratligi  t o ‘g ‘risidagi  t a ’limotga 
asoslanadi.  Birinchi  signallar  sistemasi  o braz lar — e m o -  
tsiyalardan va  ikkinchi  signallar sistemasi esa obrazlar haqida 
s o ‘zlarorqali  signal b erish d a n  iboratdir.  I.P.Pavlov ikkinchi 
signallar  sistemasini  „signallarning  signali“  d e b   nom lagan 
edi.  Ushbu  tipologiyani  quyidagicha  o so n ro q   tushuntirish 
m u m k in :
1) shaxs psixik faoliyatida birinchi signallar sistemasining 
signallari  nisbatan  u s tu n lik   qilsa,  bu  inson  „badiiy“  tipga 
taalluqlidir;
2)  m a b o d o   „ sig n a lla rn in g   signali“  n isb a ta n   ustuvor 
bo'lsa,  bu  shaxs  „fikrlovchi  tipga“  munosibdir;
3)  agarda  h a r   ikkala  signallar  aralashib  ketib  biror- 
tasining  ustunligi  sezilm asa,  bu  inson  ,,olrta  tipga“  m an- 
subdir;
4)  t i p o l o g i y a n i n g   o ‘ziga  xos  t o n i o n l a r i   q i s q a c h a  
ifodalanganda  yoki  tavsif qilinganida quyidagilar nam oyon 
bo'ladi:
1.  „Badiiy  t i p “  u c h u n   bevosita  u  taassurotlar,  jonli 
tasavvur,  yorqin  id ro k ,  his-tuyg‘u lar  n atijasida  vujudga 
keladigan obrazlarga xosdir.
2.  „Fikrlovchi  t i p “  uch u n  m avhum larning,  mantiqiy 
tiz ilm a la rn in g ,  n a z a r i y   m u lo h a z a la rn in g ,  m eto d o lo g ik  
m uam m o la rn ing   ustuvorligi  muvofiqdir.
Badiiy  tip  a q li y   fao liy atn in g   zaifligi  yoki  a q ln in g  
yctishmasligini  b ildirm aydi,  balki  gap  psixikaning  obrazi, 
jabhalarini  fikrlovchi  tom onlari  ustidan  ustuvorligi  haqida 
boradi,  xolos.  T a 'k id la s h  joizki,  shaxsning  ikkinchi  signal­
lar  sistemasi  birinchi  signallar  sistemasidan  ustunlik  qiladi 
va  bu  ustuvorlik  m u tlaqlik   xususiyatiga  egadir.  M a ’lumki, 
insonlar hayoti  va  faoliyatlarida til  bilan  tafakkurning o 'm i 
188
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

bal  qiluvclii  aham iyat  kasb e tadi,  shaxs to m o n id an  bo rliq n i 
aks ettirish jarayoni  so‘zlar,  fikrlov vositasida  ro lyobga  c h i -  
qa rilad i.
Signallar  sistemasi  orasidagi  m u nosabatni  m a tc m a tik  
tarzda  quyidagicha  aks  ettirish  m u m k in :
a)  C2  >  Cr   C2 — ikkinchi  signallar  sistemasi,  C,  — 
birinchi  signallar  sistemasi;
b)  b irin c h i  signallar  s is te m a s in in g   ikkinchi  s ig n a lla r  
s is te m a s i  u s tu n lig i  ( „ b a d i iy   t i p “ ):  C2  >  C,  +   M  ( m — 
m azkur)  tip  n a m o y a n d a la rin in g   borliqni  e m o tsio n a l  va 
obrazli  bilish  xususiyati  jih a tid a n   ajratuvchi  belgidir;
d)  „fikrlovchi tip“  mana  b u n d a y   ifodalanishi  m u m k in :
C2 +  n >  C  (ir- mazkur tip namoyandalarini boshqalardan 
ajratuvchi  olamga  mavhum  munosabatning  xususiyati).
S h u n d a y  qilib, shaxsning u yoki  bu faoliyatiga tayyorligi 
sifatida  yuzaga  keladigan  h a r   qaysi  yaqqol  q o b iliy a tla r  
tuzilishi  o ‘z  tarkibiga  yetakchi  va  y o rdam chi,  u m u m iy   va 
maxsus  nom dagi  majmua  sifatlarni  q a m ra b   oigan  boMib, 
m urakkab  tizim dan  iboratdir.
Tekshirish  uchun  savollar
1
.  Q o b iliy a t  d e g a n d a   n im a n i  t u s h u n a s i z ?
2.  Q o b ili y a tn i n g  q a n d a y   t u r l a r i   m a v j u d ?
3.  Q o b iliy a t,  iste’d o d  va t a l a n t n i n g   m u n o s a b a tla rin i  t u s h u n t i r ib  
b e r a  o la s iz m i?
4 .  Q o b iliy a tla r n in g   in so n   f u o liy a tid a g i  a h a m iy a tin i b a h o l a s h n i  
u d d a la y s iz m i?
5
.  Ijo d iy   v a  tc x n ik  q o b il iy a t la r n i  f a r q la y  b ila s iz m i?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---