O zbek iston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxs*js ta’lim vazirligi

X I  
b o b  
Q O B I L I Y A T L A R
Q ob iliy atlar  t o ‘g‘risida  tu sh u n ch a
Xaridor  tovarlarni  ko‘zdan  kechirayotib,  bir  m a to d a n  
ta y y o r la n g a n   b ir   xil  to v a rg a   h a r   xil  b a h o   b e r a d i ,   b ir 
tikuvchini  maqtaydi,  ikkinchisiga e ’tiroz  bildiradi.  Sh un ing - 
dek,  ularga  b a ’zi  tavsiyalarni  ham   beradi,  tashqi  ko'rinishi 
bejirim  b o llishi,  chidamliligi  oshishi  to ‘g‘risida  m u lohazalar 
yuritadi,  ya'ni  ulardan  biri  xaridorni  qoniqtiradi,  ikkinchisi 
esa  ijobiy  b ah o  olmaydi  ha m .  T alab alar  h a r   xil  turdagi 
tanlovlarda,  olimpiada  va  universiadada  ishtirok  etadilar, 
ulardan bittasi  muvaffaqiyatga erishadi, hatto g ‘olib!ikni h am  
q o ‘lga kiritadi.  Bu psixologik rtodisa yoki voqelikni tahlil qilib 
k o ‘rish  o rq a lig in a   ta l a b a n i n g   b ilim   d a ra ja s i,  q o b iliy a t 
k o ‘rsatkichi,  muvaffaqiyat  mexanizm i,  m alaka  yoki  ko ‘nik- 
rnalar  barqarorligi  yuzasidan  bir  fikrga  kelish  m um kin .
Qobiliyatlar  t o ‘g ‘risida  u m u m iy   tu s h u n c h a n i  vujudga 
keltirish  u c h u n   ularga  alo qado r  omillar,  tark ib la r  b o ‘yicha 
ayrim  m a ’Iumotlar  keltirish  m aqsadga  muvofiq:  a) q o b i­
liy a tla r  s h a x sn in g   p six o lo gik   x u s u s iy a tla r i  e k a n li g in i ;
b)  m azku r xususiyatlarga bilim,  k o ‘nikma,  m ala k a   orttirish 
bilan  erishilishi  m um kinligini;  d ) u s h b u   xususiyatlarning 
o ‘zi bilim, ko‘n ik m a v a  malakalarga taalluqli emasligini aytish 
kifoya. Yuqoridagi voqeliklaming tahlilidan  kelib chiqiladigan 
bo'lsa,  tovarga  berilgan  baho,  tanlovlardagi  muvaffaqiyatli 
yoki  m uvaffaqiyatsiz  d e g a n   jih a tn i n g   is h t i r o k   e tis h ig a  
asoslanib, shaxslarning qobiliyatlari yuzasidan q a t ’iy qarorga 
kelish  m um kin.  Psixologik  tadqiqotlarning  k o ‘rsatishicha, 
oliy  t a ’lim  jarayonida  o kzlashtirish  k o ‘rsatkichi  b o ky icha 
„ o 'r t a m i y o n a “  talaba  k eyinchalik  bo rib  ijobiy  t o m o n g a  
o ‘zgarishi, boshqa sohada yuksak natijalarga erishishi,  hatto 
mutaxassisligiga yondosh ixtisoslikda o ‘zini  k o ‘rsatishi  ha m  
m u m k in . T a ’lim va  ijtimoiy tu rm u s h d a  uquvsiz,  „ yaroqsiz“ 
deb  baholangan  insonlar  keyinchalik  b iro n - b ir   s o h a n in g  
yetakchi  mutaxassisi  sifatida  elga  tanilishi,  y u q o ri  lavo- 
zimlarni  egallashi,  tadbirkor  shaxs  sifatida  k a m o l  topishi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hodisasi  tajribada  k o ‘p  uchraydi.  S huning  u c h u n   bilim, 
k o ‘n ik m a   va  malakalarni  egallash  jarayonida  qobiliyatlar 
n a m o y o n   b o ‘lsa-d a,  lekin  u la r   faqat  bilim ,  k o ‘n ik m a , 
malakalarga  bevosita  taalluqii  emas,  shu  bois,  ular  bir-biri 
bilan o ‘zaro m unosabat va nuqtayi  nazardan tahlil qilinganda 
q obiliyatlar  bilan  bilimlar,  qobiliyatlar  bilan  k o ‘nikm alar 
m ohiyat,  m aznuin,  m a ’no   jihatidan  bir-biridan  farqlanadi. 
U sh b u   psixologik  hodisa  obrazli  qilib  aytilganda,  bilim, 
k o ‘n i k m a ,   m a la k a la rn i  m a s h q   qilish  o rqali  eg a llan sa , 
q o b i l i y a t l a r   s h a x s n in g   ru h iy   o la m id a g i  hali  r o ‘yobga 
ch iqm ag an  imkoniyatlaridir.  Masalan, o'quvchining o ‘qishga 
kirishi u  mutaxassis sifatida kasbiy kamolot uchun  imkoniyat 
tarzida  gavdalansa  (uning  intilishi,  obyektiv  va  subyektiv 
m u h it,  salomatligi  va  boshqalar),  shaxsning  qobiliyatlar! 
kasbiy  b ilim ,  ko ‘n ik m a   v a  m alak alarn i  egallash  u c h u n  
im k o n iy a ti  sifatida  n a m o y o n   b o ‘ladi.  Kasbiy  b ilim   va 
k o ‘n ik m alar  egallandimi  yoki  y o ‘qmi,  imkoniyat  ro ‘yobga 
c h iq d im i  yoki  ushalm agan  orzu  sifatida  qolib  ketdimi  — 
bulam in g  barchasi  ko'pgina omillar va sharoitlarga bogliqdir. 
M asalan,  atrof-muhitdagi  odam lar  (oila,  maktab,  m ehnat 
jam o a si  a ’zolari,  jamoatchilik)  shaxsning  u  yoki  bu  bilim 
h a m d a  k o ‘nikmalarni egallashiga, o ‘qish, o ‘rganishiga, ularni 
tashkil  qilish  va  m ustahkam lashga  m as’uliyat  his  qilishi 
kabilar  imkoniyatni  ro‘yobga  chiqarishning,  uni  voqelikka 
aylantirishning kafolatidir.  Psixoiogiya metodologik asosining 
k o ‘rsatishicha,  qobiliyatlar  imkoniyatlar  tizimidan  tashkil 
to pg an   b o ‘lib,  u yoki  bu  faoliyatida zaruriy m ahorat darajasi 
hisobianadi.  Masalan,  insonda nam oyon bo'layotgan tasviriy 
sa n ’at  qobiliyati  uning  rassom  sifatida  shakllanishiga  kafolat 
bera  olmaydi.  Rassomlikni  cgallashi  uch u n  maxsus  ta'lim 
olishi,  tabiatga  o ‘zgacha  munosabati,  idrok  qilish  xayoloti, 
s h a x s i y   f a z ila ti,  s a lo m a tl ig i ,  m a t o la r ,   m o ‘y q a la m la r , 
b o ‘yoqlar,  moslama  asboblar va boshqalar muhayyo  bo lish i 
lozim. Tasviriy san'at qobiliyatlari  ta ’kidlab o ktilgan vositalar 
h a m d a   shart-sharoitlar  b o ‘lmasa,  ilk  ko‘rinishidayoq  so'na 
borishi  m um kin.  Ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot pallasida bunday 
hodisalar son-sanoqsiz b o l i b  o ‘tganligi  hech  kimga sir emas. 
180
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Psixologiya  fani  bilim,  k o 'n ik m a   va  m ala k ala rn i  qobi- 
liyatlar bilan faoliyatning m u h im  jabhalari ekanligini uqtirsa- 
da,  aynan  bir  narsa  ekanligini  rad  etdi,  a m m o   u la m in g  
birligini  e ’tiro f  qiladi.  S h u n in g   u c h u n   q ob iliy atlar  faqat 
faoliyatda  rokyobga  chiqadi,  lekin  aynan  shu  qobiliyatlarsiz 
amalga oshirilishi amri  m ahol faoliyat ko‘rinishlaridagina aks 
etadi,  xolos.  Agar  shaxs  rasm   solishga  hali  o ‘rg an m a g an  
b o ‘lsa,  mabodo  u  tasviriy  faoliyatning  malakalarini  uddalay 
olmasa,  uning  tasviriy  s a n ’atga  qobiliyati  t o ‘g ‘risida  gap 
b o lis h i  ham   m um kin  emas.  Bularning  barchasi  b o ‘lg‘usi 
r a s s o m n in g   ish  u s lu b i,  u s u lla ri,  rang  m u n o s a b a t l a r i n i  
qanchalik  tez  va  oson  o ‘zlashtirishida  h a m d a   borliqdagi 
g o ‘zallikni  idrok  qilish,  t a s a w u r  etishida yuzaga  keladi.
0 ‘quvchida kasbiy bilim,  k o 'nikm a  va  m alakalar tizimi, 
u la rn in g   barqarorligi,  s h a k lla n g an   shaxsiy  ish  uslublari 
m a v ju d   e m a slig ig a   a s o s l a n ib ,  u la rn i  j i d d i y   t e k s h i r i b ,  
k o'rm a sd a n  turib,  shoshilinch  tarzda u n d a qo biliyatlar y o 'q  
dcgan  xulosa  chiqarish  o 'q itu v c h in in g   q o ‘pol  psixologik 
nuqsoni  hisoblanadi.  Bolalik davrida u yoki  bu qobiliyatlar- 
nin g   atrofdagi  o d a m l a r   t o m o n i d a n   ta n   o l in m a g a n l ig i , 
keyinchalik xuddi ana shu qobiliyatlari tufayli j a h o n d a  s h o n -  
shuhrat  qozonishga  m u sh a rra f bo'lgan j u d a   k o ‘p a llo m a la r- 
ning  nomi  m a ’lum.  M asalan,  nisbiylik  nazariyasi  asoschisi 
Albert  E ynshteyn,  yangi  g e o m e triy a   y o ‘nalishi  a s o s c h i ­
si  N ikolay  Lobachevskiy  sh u la r  jum lasidandir.
Qobiliyatlar  bilim,  ko‘n ik m a   va  m alak alard agina  aks 
etm aydi,  balki  ularni  egallash  dinamikasi  d a v o m id a   n a m o -  
yon  boMadi.  Faoliyat  u c h u n   za ru r b o ‘lgan  bilim  va  k o ‘nik- 
malarni  o ‘zlashtirish ja ra y o n id a   yuzaga  c h iq a d ig an   farqlar 
qobiliyatlar  to'g'risida  m u lo h a z a   yuritish  im k o n in i  beradi.
D e m a k ,  shaxs  f a o liy a tin in g   m u v affaq iy a tli  a m a l g a  
oshirish  sharti  hisoblangan,  bilim  k o ‘nikm a  va  m ala k ala rn i 
egallash  dinamikasida yuzaga  keladigan  farqlarda  n a m o y o n  
boMadigan  individual  psix o lo gik   xususiyat  q o b i l i y a t l a r  
d ey iladi.  U s h b u   xusu siy a tn i  a n iq la s h   u c h u n   b a 'z i   b ir  
om illarn i  tahlil  qilish  m aq s a d g a   muvofiq:  a)  s h a x s n i n g  
m u ay y a n   sifatlari  yig‘indisi  belgilangan  v a q t  o r a l i g 'i d a  
egallagan  faoliyati  talablariga  javob  bersa,  u n d a   m a z k u r
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

faoliyatga qobiliyati  mavjuddir; b)  inson shunday holatlarda 
faoliyat  talabiga javob b e ra  olmasa,  psixologik sifatlar,  y a ’ni 
qobiliyatlar mavjud emasdir.  Lekin bu  muayyan xususiyatga 
ega  shaxs  k o ‘nikma  va  m alakalarni  egallay  olmaydi,  degan 
m a ’n o   anglatmaydi,  b iroq  ularni  egallash  vaqti  c h o ‘zilib 
ketadi,  xolos.
S h u n d a y   qilib,  qobiliyatlar  individual  psixologik  xusu- 
siyatlar  b o ‘la  oigani  u c h u n :  a) ularni  shaxslarning  mavjud 
b o s h q a   xususiyatlariga,  aqliy  sifatlariga,  xotira  xislatlariga, 
x a ra k te r fazilatlariga,  hissiy  kechinmalariga va boshqalarga 
q a ra m a -q a rs h i  q o ‘yish  m u m k in   emas;  b) shuningdek,  qo- 
biliyatlarni  shaxsning  m a z k u r xususiyatlari  bilan  bir  qator- 
ga  q o ‘yish,  ularni  ayniylashtirish  ham   n u q s o n la m i  kel- 
tirib  chiqaradi.  T a ’kidlash joizki,  fikr bildirilgan  sifatlardan 
b a ’zi  biri  yoki  ularning  yig‘indisi  faoliyat  talablariga javob 
bera olsa yoki  u l a r t a ’sirida vujudga kelsa,  u holda shaxsning 
m a z k u r   individual  xususiyatlarini  qobiliyatlar  deb  atash 
m u m k i n   b o ‘ladi.
Q obiliyatlarning  sifat  va  m iqdor  tavsifi
Psixologiyada  qobiliyatlar  individual  psixologik  xusu- 
s iy a tla r   sifatida  t a ’riflanad i,  a m m o   bulling  asosida  bir 
i n s o n n i n g   boshqa  i n s o n d a n   farqlab  turadigan  xislatlari, 
fazilatlari  yotadi.  S h u n in g   u c h u n   h a r  bir  shaxsdan  bir  xil 
natija,  b ir  xil  sifat  kutish  m um k in   emas,  chunki  insonlar 
o ‘z qobiliyatlariga kolra bir-birlaridan  muayyan darajada farq 
qiladilar,  binobarin,  u la r o ‘rtasidagi  farqlar sifat va  m iqd or 
j ih a t d a n   bir  talay  b o l i s h i   m um kin.  Qobiliyatlarning  sifat 
tavsifi  shaxsning  qaysi  individual  psixologik  xususiyatlari 
faoliyat  muvaffaqiyatining  majburiy  shaiti  sifatida  xizmat 
qilishini  anglatadi.  U larn in g   m iqd o r  tavsifi  esa  faoliyatga 
q o ‘yiladigan  talablarni  shaxs  qay  y o ‘sinda  bajarish  imko- 
niyati  mavjudligini  bildiradi,  y a ’ni  m azkur  inson  b o s h q a ­
larga q arag and a  m alaka,  bilimlardan  n e c h o g liq  tez,  yengil, 
puxta foydalana oladi.
Q o b i l i y a t n i n g   x u s u s iy a tla r in i  sifat  j i h a t d a n   ta lq in  
q ilg a n da ,  shu  narsa  m a ’lum   b o la d ik i,  qobiliyat  birinchi-
182
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

d a n ,  m aqsadga  turlicha  yoMlar  orqali  erishishga  i m k o n  
beruvchi  ,,
0
‘zgaruvchan  m i q d o r “  to 'plam i  sifatida,  ik k in - 
c h id a n ,  faoliyatning  m uvaffaqiyatini  t a ’m inlovchi  s h a x s- 
ning individual  psixologik xislatlarining m urakkab m a jm u a s i 
k o ‘rinishida  gavdalanadi.  M a s a la n ,  fakultet  d e k a n a t i   va 
0
‘qituvchilarjam oasi yuksak tashkilotchilik qobiliyatiga ega 
deyilgan.  IV  kurs  boshlig‘i  („ o q s o q o li“ )  M a h k a m d a   m a n a  
b u n d a y   psixologik  xususiyatlar  m ajmuasini  k o ‘rish  m u m -  
kin,  c h u n o n c h i,  ta s h a b b u s k o rlik ,  tala b c h a n lik ,  m e h r i -  
bonlik,  e ’tiborlilik,  kuzatuvchanlik,  tengdoshlarini  tash xis 
qila  olish lik,  k a s h fiy o tc h ilik ,  jav o b g a rlik ,  h a m d a r d l i k ,  
jozibadorlik,  hamkorlik,  sam im iylik,  hissiy  yaqinlik  v a   shu 
kabilar.  M ahkam ning qobiiiyatini boshqa tashkilotchilarniki 
bilan  qiyoslanganda  uning  qobiliyati  koMami  keng,  negizi 
chuqurligi  bilan  boshqalarnikidan  sifat jihatdan   h a m   ajralib 
turadi.  Xuddi  shu  fakultetning  III  kurs boshlig'i  ( „ o q s o q o ­
li“ )  A d h a m d a   tashkilotchilik,  uddaburonlik  fazilatlari  b o r, 
lekin faoliyatni amalga oshirishda o ‘zgalarga ta ’sir ko‘rsatish- 
d a  m u tlaqo   boshqa  om illarga  asoslanadi.  S h un ing   u c h u n  
un ing  tashkilotchilik  qobiliyati  b o sh q a   psixologik  xislatlar 
m ajmuasini  tashkil  qiladi,  c h u n o n c h i,  zaiflarga  s hafqatsiz- 
lik, ja m o a  a’zolariga tazyiq o'tkazishlik,  amalparastlik,  m a q -  
tanchoqlik va boshqalar.
Keltirilgan  misollardan  k o ‘rinib  turibdiki,  u  yoki  bu 
faoliyatni amalga oshirishda o ‘zaro o'xshash yoki b ir-biridan 
farqlanuvchi  turlicha  q o biliyatlar  turkum i  ishtirok  etishi 
m u m k i n   c k a n .  Bu  p s ix o l o g i k   h o d is a   t a h l i l i d a   s h a x s  
qobiliyatlarining m uhim  jab h a lari yaqqol  ko‘zga ta s h la n a d i, 
ju m la d a n ,  shaxsdagi  bir  xislatning  o 'rn in i  boshqasi  bosishi 
(lo tin c h a  — com pensate  o ‘rnini  bosishi,  m uvofiqlashtirish 
m a ’nosini  bildiradi)  vujudga  kcladi,  buning  u c h u n   inson 
o lz ustida sabr-toqat, c h id a m  bilan  m ehnat qilsagina yu k sa k  
k o ‘rsatkichlarga crisha olishi  m um kin .
Shaxsning qobiliyatida  m avjud b o ‘lgan o 'rn in i  bosishlik 
im k o n iy a ti  k o Lrish  va  e s h i t i s h d a n   m a h r u m   i n s o n l a r n i  
maxsus  o ‘qitish  orqali  r o ‘y o b g a   chiqariladi.  H a y o t d a   k o ‘r 
m usiqachi,  artist,  shoir,  rasso m ,  m uhandis  va  b o s h q a   shu 
kabi  kasb egalari yetishib chiqqanligi  m a ’lum.  H a tto  eshitish
183
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qobiliyati  past yoki u m u m a n  yo'qligi  ham   kasbiy musiqaviy 
qobiliyatning  rivojlanishiga  jiddiy  xalaqit  bcrmasligi  ham 
m um kin.  Bu psixologik hodisa (birqobiliyatni boshqa qobiliyat 
yordam i  bilan  o'stirish,  y a ’ni  o ‘rnini  bosishlik  xususiyati) 
h a r   bir  shaxs  u c h u n   kasb  tanlash  va  yangi  kasb  tanlash 
(ikkinchi  yoki  uchinchi  kasbni  egallash  ishtiyoqi)  sohasida 
mislsiz  keng  koMamdagi  im koniyatlarni  o c h a d i.  U shbu 
voqelikni  tasdiqlovchi  q a to r   misollar  mavjud.  C h un o n c h i, 
o'qituvchi  bir davrning o 'z id a  usta duradgor,  m o h ir tikuvchi 
b o ‘lgani; yirik alloma, yirik san’atkor, yetuk sportchi bo lgan i 
h a m  uchrab turadi. Qobiliyatli shaxslar ijtimoiy turm ushning 
turli soha vajabhalarida o ‘z  o'rnini topa oladilar hamda yuksak 
yutuqlarga  erishadilar.  Bir  necha  faoliyat  turida  bemalol 
muvaffaqiyat  qozonishlari  ham  mumkin.
Qobiliyatlarning  m iq d o riy   tavsifi  va  ularni  o ‘lchash 
m u a m m o s i  psixologiya fan id a  o ‘ziga xos  rivojlanish tarixiga 
ega.  H o z ird a   fa n n in g   m u m t o z   psixologlariga  aylangan 
S p irm e n ,  Perm en  Kettell  va  boshqalar  XIX  asrning  oxiri 
v a   XX  asrning  boshlaridan   muayyan  ixtisoslar  u c h u n   kasb 
ta n la s h n i  ilmiy  asosda  y o l g a   q o ‘yish  zaruriyatidan  kelib 
c h iq a d ig an   talablar o stid a  o 'q u v  yurtlarida saboq  olayotgan 
s h a x sla rn in g   qobiliyati  darajasini  aniqlashga  kirishdilar. 
U la rn in g   taxm inlaricha,  insonning  lavozimiga  loyiqligini, 
u n i n g   m e h n a t   fa o liy atig a   layoqatini,  s h u n in g d e k ,  oliy 
o 'q u v   yurtlariga,  harb iy  xizmatga,  rahbarlik  martabasini 
egallashga qobiliyatlarini  aniqiash  imkoniyati  mavjud ekan. 
O ltgan  asrda  qobiliyatlarni  o'lchash  usuli,  m ezoni  sifatida 
aqliy   iste’dod  testlari  ishlab  chiqildi.  Bu  testlardan  A Q S H , 
Buyuk  Britaniya kabi  m a m la k a tla r d a o ‘quvchilarni  saralash, 
h a r b i y   xizm atg a  z o b itla r n i  tanlash,  ishlab  c h iq a r is h d a  
rahbarlik lavozimiga tavsiya qilishda foydalanildi.  Hatto  Buyuk 
Britaniyada universitetga  kirish huquqini beruvchi test sinovi 
tizim i  h a m   yaratildi.  B u n d a   „Aqliy  iste'dod“  testlari  ball 
yoki  o c h k o la r bilan  b a h o la n ib ,  yechimga  sarflangan  vaqtni 
h iso b g a o lib ,  natijalar yig‘indi  holiga keltirilaredi.  Masalan, 
Buyuk  Britaniya m aktablarida  11  yoshli o ‘smirga beriladigan 
te s t  k o ‘rinishi  q u y id ag ic h a:  „P y otr  Jeym sga  q a ra g a n d a  
b a la n d ro q ,  Edvard  Pyo trd a n   pastroq.  Kim  h a m m a d an   ko'ra
184
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

b a la n d ro q ? “  va  tanlagan  ja v o b n in g   tagiga  chizib  q o ‘yish 
tala b   q ilin adi:  1)  Pyotr,  2)  E d v a r d ;   3)  Jeym s;  4)  „ a y t a  
o lm a y m a n “ .  Sinaluvchi  tcstlarda  berilgan  beshta  s o ‘z d a n  
boshqa  s o 'z la r   yozilganini  ta n la b   olishi  kerak:  1)  qizil, 
yashil,  k o ‘k,  h o l ,   sariq;  2 ) y o k i ,   a m m o ,  ag ar,  h o z i r , 
garchi va  shu  kabilar.  Testlarning  murakkabligi  ortib b o rish  
tam oyili  b o 'y ic h a   „Testlar  b a ta re y a s i“  tizimi  yaratiladi. 
Tcstlar  tuzilishi  b o ‘yicha  faqat  s o ‘zlardan  iborat  b o ‘lm ay, 
balk i  t u r l i c h a   m a 'n o g a   e g a   „ l a b i r i n t l a r “  ( y u n o n c h a