O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

iMashq  va  o ‘rgatish  m etodlari
Mashq  bolalar  faoliyatini  oqilona,  maqsadga  muvofiq  ravishda 
va  har  tomonlam a  tashkil  qilish,  ularni  axloq  mezonlari  va  xulq- 
atvor  qoidalarini  bajarishga  odatlantirishdir.  Odatlar  bolalikda tarkib 
topadi  va  keyin  mustahkamlanib  boradi.
0 ‘qituvchilar,  ota-onalar  bolalarda  ijobiy  odatlar  shakllanishini 
kuzatib  borishlari  kerak.  0 ‘quvchilar  odatlarni  yaqinlaridan  meros 
qilib  olmaydi,  balki  ular  orqali  hosil  qiladi.  Odat  ehtiyojga  aylanadi. 
Mashq  m uayyan  xatti-harakatlarni  k o 'p   marotaba  takrorlashni  o ‘z 
ichiga  oladi.  Mashq  va  odatlantirish  o ‘quvchi  uchun  ongli,  ijodiy 
jarayondir.  Mashq  natijasida  ko ‘nikma,  odat,  yangi  bilimlar  hosil 
qilinadi,  o'quvchining  aqliy  qobilivati  rivojlanadi,  axloqiy  tajribasi 
kengayadi.  Odatsiz  tarbiya-poydevorsiz  binoga  o ‘xshaydi,  odat  esa 
muntazam  mashq  orqali  mustahkamlanadi.
137

---

0 ‘r g a tish -ijtim o iy   xulq-atvorning  odatiy  shakliga  aylantirish 
maqsadida  tarbiyalanuvchilarning  bajarishlari  uchun  rejali  va  izchil 
tarzda  tashkil  qilinadigan  turli  harakatlar,  amaliy  ishlardir.
0 ‘rgatish  bir  necha  izchil  harakatlar  у ig‘indisidir.  0 ‘qituvchi  bu 
harakatlarni  ko ‘rsatib  berishi,  tushuntirishi,  kuzatishi  lozim  (sinfda 
navbatchilik  qilish).
Tarbiya  amaliyotida  mashq  qilishning  turli  xillari  mavjud: 
faoliyatda  mashq  qilish;  kun  tartibi  mashqlari,  maxsus  mashqlar.
Faoliyatda  mashq  qilish  mehnat,  ijtimoiy  faoliyat,  jam oadagi 
faoliyat  va  o ‘zaro  m unosabat  odatlarini  tarbiyalashga  qaratilgandir. 
Kun  tartibi  mashqlari  maktabda,  oilada  o ‘rnatiladigan  kun  tartibiga 
amal  qilish,  shu  bilan  b o g ‘liq  o ‘z  istak  va  harakatlarni  boshqarish, 
ish  va  b o ‘sh  vaqtdan  t o ‘g ‘ri  foydalanish  odatiga  o ‘rgatadi.  Maxsus 
m ashqlar  madaniy  xulq,  malaka  va  k o ‘nikmalarini  hosil  qiladi  va 
mustahkamlaydi.
T o p s h iriq .  0 ‘quvchilarning  mehnat  topshiriqlarini j a m o a   b o ‘lib 
bajarishlari  ularda  ijtimoiy  xulq  tajribalarini  shakllantirishda  alohida 
ahamiyatga egadir. 0 ‘quvchilar o ‘z kuchlarini  um umishga sarflashga, 
j a m o a   uchun  m a s ’uliyatni  his  etishga  o ‘rganadilar.  Mehnat  qilish 
bolani  xarakteri  va  irodasini  o ‘stiradi.
-   Bola  faoliyatining  shakllanishida  burchga  m a s ’uliyat  hissini 
tarbiyalash  lozim.
-   Qiziqarli, t o ‘laqonli, bolalar yosh jihatlariga mos hayot iqlimini 
yaratish, mehnat, xayriya,  ijtimoiy-foydali,  ijodiy, k o ‘ngilochar 
va  shunga  o ‘xshash  tadbirlar  tashkil  etilishi  lozim.  Natijada 
o ‘quvchilar  o ‘zlari  yoqtirgan  ishga  q o ‘l  urub,  muvaffaqiyat 
hissini  tuyadilar,  o ‘zlariga  ishonchlari  ortadi.  Sinfdan  tashqari 
ishlarda  o ‘quvchilarning  b o ‘sh  vaqtlarini ja m o a   foydasi  uchun 
ommaviy,  guruh,  alohida  shakllari  va  uslublari  orqali  tashkil 
etish  mumkin.  T o ‘garak,  klub  ishlarining  rang-barangligi,  ular
138

---

mazmunidagi  yangiliklar,  yigit  va  qizlarning  shaxs  sifatida 
shakllanishlari  uchun  yangi  imkoniyatlar  yaratadi.
P e d a g o g ik   ta la b .  Pedagogik  talab  tarbiyaning  eng  muhim 
metodlaridan  biridir.  Talab  turli  vazifalarni  bajarishi,  ijtimoiy  xulq- 
atvor  mezonlarini  ifodalashi,  biror-bir  faoliyatda  bajarilishi  zarur 
boMgan  aniq  vazifa  sifatida  yoki  turli  k o ‘rsatma  sifatida  namoyon 
boMishi,  muayyan  harakatlarga  undovchi  boMishi  mumkin.
0 ‘z -o ‘zini  ta r b i y a l a s h   m e to d la r i
0 ‘quvchida  o ‘z -o ‘zini  tarbiyalashga  ehtiyoj,  y a ’ni  o ‘z  ustida 
ongli,  batartib  ishlashga  ehtiyoj  paydo  boMgandagina  tarbiya 
jarayonini  samarali  deb  hisoblash  mumkin.  0 ‘quvchilarni,  ayniqsa, 
o ‘rta  va  katta  yoshdagilarni  o ‘z  bilim  va  malakalarini  mustaqil 
oshirishlariga  yoMlash  kerak.
0 ‘quvchilarning  o ‘z -o‘zini  idora  qilish  organlari  faoliyatida 
qatnashishlari,  ularning  ijtimoiy-faollik mavqeyini  shakllantirishning 
ta ’sirchan  vositasidir.  0 ‘quvchilar  o ‘qishda,  tarbiyada,  dam  olishda 
o ‘z -o ‘zini 
tarbiyalash 
metodlaridan 
foydalanadilar, 
o ‘z -o ‘zini 
tarbiyalash  tashabbuskorlik  va  mustaqillikka  undaydi.
M aktabda  o ‘quvchilarning  mustaqil  faoliyati,  pedagogik  jam o a  
bu  ishga  tayyor  boMsagina  o ‘qituvchilar  va  o ‘quvchilar  o ‘rtasida 
o ‘zaro  chuqur  hurmat,  xayrihohlik,  ishonch  boMgan  sharoitdagina 
tashkil  topishi  mumkin.  Barcha  o ‘z -o ‘zini  idora  qilish  tashkilotlari 
o ‘z  faoliyati  yuzasidan  vaqti-vaqtida  hisobot  berib  turishi,  s o ‘z  bilan 
ish  u yg ‘unligiga,  ijtimoiy  rag‘batlantirishga  e ’tibor  berish  lozim.
0 ‘z-o‘zini tarbiyalash sifatlari bola bunga tayyor boMganda, u o ‘zini 
shaxs  deb  anglay  boshlagach,  amaliy  ishlarda  mustaqillik  k o ‘rsata 
boshlagan  vaqtda  paydo  boMadi.  0 ‘z-o‘zini  tarbiyalashda  (axloqiy, 
jismoniy,  hissiy-irodaviy  va  intelektual)  maslahat  va  ko‘rsatmalar 
berilishi  lozim.  Bunda o ‘quvchilaming  o ‘z xatti-harakatlariga tanqidiy
139

---

munosabatda  boMishga  o ‘rgatish  juda  muhimdir.  0 ‘quvchilar  o'zlari 
muayyan  vaqtda  belgilangan  vazifalarni  baholash  uchun  majburivat 
oladilar  va  ularni  kun  tartibiga  yozib  q o ‘yadilar.
Shundan  keyin  vaqti-vaqti  bilan  o'zlari  va  ota-onalari  oldida 
olgan  majburiyatlarini  bajarilishi  haqida  hisobot  beradilar.  Bu  esa 
ularning  o ‘z  xatti-harakatlari  uchun  jav o b   berishga,  m a s ’uliyatlarni 
his  etishlari  uchun  yordam  beradi.