O z b e k is t o n r es p u b L i k a s I o liy

XV  bob.  AXLOQIY  TARBIYA
A X L O Q   H A Q I D A   T U S H U N C H A
Axloqiy  tarbiya  nima  va  u  o ‘z  oldiga  qanday  maqsadni 
q o ‘yadi?
Axloq  birinchidan,  ijtimoiy  ong  shakllaridan  biri,  ijtimoiy 
tartib-qoida  b o ‘lib,  bu  tartib-qoidalar  xatti-harakatni  tartibga  solish 
vazifasini  bajaradi.  Jumladan,  axloq,  adolat,  saxovat,  halovat, 
halollik,  rostgo‘ylik  kabi  tushunchalarni  o ‘z  ichiga  oladi.  U  bizning 
kundalik  ishlarimizga  va  ongimizga  faol  ta ’sir  ko'rsatib,  jam iyat 
nomidan  yaxshilik  bilan  yomonlik,  zulm,  adolat  bilan  adolatsizlik 
o ‘rtasidagi  va  insoniy  munosabatlardagi  maqbul  va  nomaqbul,  man 
etilmaydigan  va  man  etiladigan  ishlarni,  xatti-harakatlami  belgilab 
beradi.
Ikkinchidan,  axloq  ijtimoiy  fikr,  ong  bilan  jam iyatda  belgilab 
q o ‘yilgan  odamlarning  xulq-atvor  qoidalarining  y ig ‘indisi  boMib, 
ularning  bir-birlariga  b o ‘lgan  munosabatlarini,  majburiyatlarni 
belgilab  beradi.  Axloq  odamlarni  jamiyatdagi  yetuk  axloqiy  xulq- 
atvorining  namunasi  boMib  xizmat  qiladi.  Odam lar  o ‘rtasidagi 
munosabatlarning to‘g ‘ri tashkil etilishini t a ’minlaydi. Axloq m e ’yor- 
lari  xulq-atvorning  boshqaruvchisi  sifatida  odob  m e ’yorlariga  yaqin 
turadi.  Huquqga  zid  xatti-harakat  axloqsiz  harakat  deb  qaraladi.
Uchinchidan,  axloq  falsafiy  kategoriya  b o ‘lib,  har  bir  shaxs 
uchun  zarur  boMgan  rostgo‘ylik,  kamtarlik,  halollik,  oliyjanoblik, 
mehnatsevarlik,  xushyorlik,  insonparvarlik  kabi  fazilatlami  shakllan- 
tiradi.
167

---

T o ‘rtinchidan,  axloq,  ijtimoiy  qatlamning,  xalqning  m a ’naviy 
qiyofasi,  g ‘oyasi,  ruhiyatining  xarakterli  xususiyati  sifatida  may- 
donga  chiqadi.
Axloqning  eng  asosiy  vazifasi  fuqarolikni  shakllantirishdan 
iboratdir.  «Eng  m u h im i.- d e b   yozgan  edi  V .A .  Suxomlenskiy, 
fuqorolikni  tarbiyalashdir,  chunki  bu  butun  tarbiyaviy  ishlarning 
m a g ‘zi,  o 'zagi  hisoblanadi».
Har  bir  jam iyat  o ‘z  fuqarolari  oldiga  m a ’lum  talablar  tizimini 
q o ‘yadi.  Bu  avvalo,  insonnig  axloqiy  fazilatlariga,  uning  xulqiga 
q o ‘yilgan  talablardir.  Kishilar  mehnat  va  m uomala  jarayonida  bir- 
birlari  bilan  turli-tuman  munosabatda  boMadilar.  Bu  munosabat 
qonunlar,  qoidalar  bilan  tartibga  solib  turiladi.  Bu  majburiyatlar 
axloq  talablariga  k o 'ra  belgilanadi.  Bu  talablarda  har  bir  katta 
yoshli  kishining,  um uman,  jam iyatga,  atrofdagi  kishilarga,  o ‘z 
oilasiga  munosabati  belgilanadi,  inson  ijtimoiy  foydali  mehnat 
bilan  shug‘ullanishga,  davlat  mulkini  ehtiyot  qilishga,  o ‘z  oilasining 
m ehnatga  layoqatsiz  a ’zolari  to'gMisida  g ‘a m x o ‘rlik  qilish  va 
ularni  moddiy  jihatdan  q o ‘llab-quvvatlashga,  belgilangan  yoshga 
yetgan  farzandni  m aktabga  yuborishga  va  shu  kabilarga  majburligi 
t a ’kidlanadi.  Jamiyat tomonidan belgilanadigan talablar shaxs xulqini 
baholash  uchun  mezon  b o ‘lib  xizmat  qiladi.  Ana  shu  talablarga 
muvofiq  shaxsning  xulqidagi  ayrim  harakat  va  odatlar  m a ’qullanadi 
yoki  qoralanadi.