|
VIII bob. 0 ‘QITISH M ETODLARI VA VOSITALARI
B a ’zi didaktik metodistlar ta ’lim metodlarini o ‘quvchilarni
bilmaslikdan bilishga borish y o ‘li, ayrim olim laresa, ularni o ‘qituvchi
va o ‘quvchi faoliyatini o ‘zaro b o g ‘lovchi metodlar, deb qarashadi.
Ta’lim metodlarini o ‘quv ishlari majmuyi, shuningdek, t a ’lim
mazmuni shaklida qarash g ‘oyasi ham bor. Bu qarashlarning qay biri
asosida ta ’lim metodlarining mohiyati, o ‘quv-tarbiya jarayonidagi
funksiyalarini batafsilroq t a s a w u r etish mumkin? Didaktikada hali
ham eng munozarali muam molardan biri ta ’lim metodlari tasnifi
masalasidir.
Ularni ta ’lim manbalari, didaktik vazifalar, mantiqiy fikrlash
shakllariga qarab tasnif etish moyilligi mavjud. T a ’lim metodlarini
tasnif etishda shu y o ‘nalishlardan qay biri m a ’qul? Yoki ta ’lim
metodlarini tasnif etishning boshqa mezonlari ham mavjudmi?
Adabiyotlarda « o ‘qitish
metodlari»,
« o ‘qish
metodlari»
kabi
terminlar qoMlanadi. Shunday b o ‘lgach, «ta’lim metodlari» iborasini
ishlatishga ehtiyoj bormi? Metod termini yunonchadan tarjima
qilinganda m a ’lum bir maqsadga erishish y o ‘li, faoliyat usuli
m a ’nolarini anglatadi. T a ’lim metodi deganda ta ’lim jarayonida
o ‘qituvchi
va
o'q uvchilarning
kutilgan
maqsadga
erishishga
qaratilgan hamkorlikdagi faoliyat usullari tushuniladi. Ularga k o ‘ra
ta ’lim mazmunini o ‘zlashtirishga mos faoliyat tanlanadi.
T a ’lim metodlari o ‘quv-tarbiya jarayonining tarkibiy qismi
b o ‘lib, ularsiz ta ’lim maqsadi, vazifalarini amalga oshirish, o ‘quv
materiallari mazmunini o ‘zlashtirish mumkin emas.
T a ’lim metodlari ham o ‘quv materiali mazmuniga, binobarin,
bolalarning m a ’lumoti, kamoloti, tarbiyasiga, shuningdek, o ‘qitish,
6
-
81
o ‘qish faoliyatlarining bir-biriga kirishuvi va shu asnoda o ‘zaro
t a ’sim ing yuzaga chiqishiga y o ‘nalgan. T a ’lim metodi vositasida
o ‘qituvchi va o ‘quvchining faoliyati o ‘zaro muvofiqlashadi. T a ’lim
m e t o d i - o ‘qituvchi va o ‘quvchilam ing m a ’lumot m azm uniga y o ‘nal-
gan faoliyatini tartibga solish y o ‘lidir. T a ’lim metodlari tarkiban
o ‘qitish metodlari va o ‘qish metodlaridan iborat.
1.
O g ‘z a k i b a y o n m e to d la r i. Hikoya, suhbat, m a ’ruza ta ’limning
bilimlarni o g ‘zaki bayon qilish metodlari sanaladi. Bu m etodlar
evristik suhbatni hisobga olmaganda, asosan, o ‘quvchilam ing xoti-
rasiga moMjallab tashkil etiladi, tuzilish jihatidan ularning tarkibi bir
xil: o ‘qituvchi tushuntiradi, bolalar tinglaydi.
H ik o y a . Hikoyaning bir necha xil turi mavjud: kirish h ik o y a s i -
o ‘quv materialini o ‘rganishga bolalarni tayyorlash m aqsadida
o ‘tkaziladi. Kirish hikoyasi badiiy asarlar bilan tanishtirish, yangi
m avzuga oid omillami eslash, ularni dastlabki tahlil etish bilan
daxldor metoddir; bayon shaklidagi h ik o y a - y a n g i o ‘quv materialini
bevosita idrok etish bilan aloqador metod hisoblanadi. Bayon
shaklidagi hikoyada o ‘qituvchi o ‘quv materiali mazmunini turlicha
aytadi, uning asosiy va ikkinchi darajali xususiyatlarini izohlaydi;
yakunlovchi h i k o y a - u n d a n darsning oxirida o ‘rganilgan m avzuga
yakun yasash maqsadida foydalaniladi.
M a ’r u z a . M a ’ruza o ‘rta u m u m ta ’lim maktablarining yuqori
sinflarida, kollejlarda, oliy o 'q u v yurtlarda foydalaniladigan t a ’lim
metodi b o ‘lib, unda o ‘zaro ta ’sir o ‘qituvchining bayoni va bolalarning
tinglashi, ayrim omillar, asosiy g ‘oya va b o g ‘lanishlarni yozib olish
shaklida amal qiladi. M a ’ruza uchun vaqt bolalarning tayyorgarlik
darajasi, o ‘quv materiali hajmiga k o ‘ra belgilanadi.
M a ’ruza jarayonida o ‘quvchilarning faolligi, tashabbuskorligini
oshirish m aqsadida o ‘qituvchi o ‘z nutqini k o ‘rgazmali qurol,
m uam m o va topshiriqlar bilan u y g ‘unlashtiradi. 0 ‘quv materialiga
oid iboralarga izoh berish, ayrim o ‘rinlarda o ‘quvchilarning o ‘zlariga
82
xulosa chiqarishni taklif etish talabalarning o ‘quv-biluv faoliyatining
samarasini oshiradi.
S u h b a t . Suhbat o ‘qituvchi o ‘quvchining o ‘zaro ta ’siri dialog
shaklidagi t a ’lim metodidir. U nda mavzu m azm uniga xos, atroflicha
o ‘ylangan, bir-biriga bo g ‘liq savollami q o ‘yish va savollarga javo b
izlash ham da ja v o b qaytarish y o ‘llari bilan o ‘qituvchi va o ‘quvchi
faoliyati o ‘zaro muvofiqlashadi.
Suhbat mohiyati jihatidan ikki turli b o ‘ladi: evristik suhbat;
katoxezistik suhbat. Evristik suhbat o ‘quvchilarning tafakkuriga
m o ‘ljallangan m etod bo‘lib, unda o ‘zaro ta ’sir o ‘qituvchi savollari
bolalarning javoblari shaklida amal qiladi. Evristik suhbat uzoq
tarixga ega boMib, undan qadimgi Gretsiyada Suqrot mohirona
foydalangan.
U hozirgi ilmiy-didaktik tadqiqotlarda «izlanish suhbati» ham deb
yuritiladi. Evristik suhbatning qator ijobiy tomonlari mavjud; ijodiy
y o ‘l bilan o ‘quv materialini o ‘rganish; o ‘zlashtirishning individual
xarakter kasb etishi.
Katoxezistik suhbat o ‘quvchilarning xotirasiga, binobarin, qayta
esga tushirish faoliyatiga moMjallab o'tkaziladi. 0 ‘tkazish maqsadiga
k o ‘ra katoxezistik suhbatning quyidagicha turlari mavjud:
Y a k u n iy s u h b a t. Bunday suhbatda m ash g ‘ulotda qilingan ishlar
b o ‘yicha um umiy va yakuniy xulosa chiqariladi.
M u s t a h k a m l a s h s u h b a ti - yangi mavzu tushuntirilgandan
keyin o ‘tkaziladi, s o ‘ngra yangi m avzuga oid intelektual va amaliy
topshiriqlar bajariladi.
T a k r o r l a s h s u h b a ti ikki yoki undan ortiq mavzu b o ‘yicha
o ‘tkaziladi. Takrorlash y o ‘li bilan malakalar takomillashtiriladi.
Umumlashtiruvchi suhbat katta boMim o ‘tilgandan s o ‘ng, o ‘quv
boshida, oxirida tashkil etiladi.
K ir is h s u h b a ti yangi mavzuni o ‘rganishdan oldin o ‘tkaziladi.
Nazorat suhbati bilimlarni sinab k o ‘rish maqsadida tashkil etiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
