O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

M ash q - o 'q u v ch ila rd a m a la k a la rn i sh a k lla n tirish fa o liy a tin in g aso siy turi
O 'q u v c h ila r m alak alarin in g saviyasi ana shu ishning qanday tash k il etilish ig a 
b o g 'liq . M ash q larn i tasn iflash n in g bir nech a tizim lari m avjud b o 'lib , uning h am m a 
tu rlarin i m alak alar hosil b o 'lish i ja ra y o n id a g i o 'rn ig a qarab uch guruhga: 
tayyorgarlik, о ‘quv
va 
о ‘rganish
m ash q larig a b o 'lis h m um kin.
T ay y o rg a rlik m ash q larin in g vazifasi dasturdagi yangi m aterialn i o n g li rav ish d a 
o 'z la s h tiris h uchun zaru r b ilim lar va am aliy ish usullarini e sg a tu sh irish d an
iboratdir. M asalan , III sin fd a fe ’llarni o 'rg a n ish tajribasi b o 'y ic h a old in f e ’llarni 
esh itib idrok etish, fe ’ln in g zam on shakllarini aniqlash m ashqlari o 'tk a z ila d i. 
B o lalar s o 'z la r o rasid ag i fe ’llarni ajrata o lad ig an b o 'lg a n la rid a n k ey in an a shu s o 'z
tu rk u m in i o n g li ra v ish d a q o 'lla s h m ashq qilinadi.
B o sh q a b ir m isol. M atem atik a d arslig in in g m ualliflari I. O x u n jo n o v v a
110

---

N .U .B ik b ay ev alarn in g fikricha, 10 ichidagi am allarni m u stah k am lash d a va ikkinchi 
o 'n lik d a g i so n la m i nom erlashni o 'rg a n ish d a tarkibli m asalalarni q o 'lla sh d a n oldin 
quyidagi tay y o rg arlik m ashqlarini m untazam o 'tk a z ish kerak:
1. O d d iy m asalaning shartiga savol q o 'y is h . C hunonchi, bir qutich ad a 6 ta, 
ikkinchi q u tich ad a undan 2 ta kam qalam (opasida 10 ta va ukasida 8 ta m arka) bor. 
M asalan in g an a shu shartidan nim ani bilish m um kin?
2. M asalan in g
berilgan 
shartidagi 
y etishm avdigan 
sonni 
to 'ld irish . 
C h u n o n ch i, a k asid a 4 ta daftar bor, aka va singilning daftarlari q o 'sh ilsa , nechta 
b o 'la d i? (M ay d o n d a turgan m ashinalarning 3 tasi ketsa, nechta m ashina qoladi?).
3. B erilg an sav o lg a ja v o b uchun kerakli maM umotlarni tanlash. C hunonchi, 
ikkita y ash ik d a q an ch a olrna borligini (qizchada necha tiyin qolganini) aniqlash 
uchun nim ani bilish kerak?
O 'q u v m ashqlari yangi m aterial yoritilishi bilanoq boshlanadi va ana shu 
m aterialni o 'z la s h tirish d a yordam beradi. U larning farqli xususiyati o 'q u v c h ila rg a
o 'q itu v c h in in g doim iy yordam berishidan 
iboratdir. 
Bu y ordam k o 'p in c h a
b ajarilad ig an ishning usullari va natijalarini ja m o a b o 'lib m uhokam a qilishda, 
sh arh lash d a o 'z in in g ifodasini topadi. B irinchi o 'q u v m ashqida bolaga baho q o 'y ish
m a ’qul em as, chu n k i undan hali o 'rg a n ilm a g a n narsani s c 'ra s h pedagogik jih atd an
n o to 'g 'rid ir . O 'q u v m ashqlarini o 'tk a z ish d a algoritm ik k o 'rsatm alar. y a 'n i aqliy va 
am aliy h arak atlam in g did ak tik jih a td a n o 'z in i oqlagan turlari belgilangan o 'z ig a xos 
x o tiran o m alar g 'o y a t foydalidir. A lg o ritm ik k o 'rsatm alarn in g keng doiradagi bir xil 
m asalalarn i y ech ish uchun q o 'lla n ish i m aqsadga m uvofiq b o 'lib , ular ishda to 'g 'r i 
n atijalarg a erish ish im konini beradi.
O 'q is h d asrid a hikoyaning rejasini tuzish uchun qu y id ag ich a xotiranom a ju d a
foydalidir.
1. H ikoyani o 'q i.
2. U ni q ism larg a ajrat.
3. H ar b ir qism dagi asosiy m asalalarni top.
4. H ar b ir qism ga sarlavhalar q o 'y .
5. Q ism lam in g sarlavhalaridan reja tuz.
111

---

O 'q u v to p sh iriq larin in g har xil turlarid an fo y d alan ish o 'q u v c h ila rn i ishga 
ijodiy y o n d ash ish g a va nazariy bilim larni am alda q o 'lla sh g a yordam beradi. B unga 
erish ish uchun o 'q u v c h ila rn in g bilim larini ularning dastlab k i tushuncha, tasav v u r va 
k o 'n ik m a la rin i 
sh akllantirgan 
m ateriallardan 
b oshqacha 
m ateriallar 
asosida 
m u stah k am lash va tak o m illash tirish kerak. Shuningdek, bu m ateriallar k o 'p
v arian tli top sh iriq lard an tashkil topib, ularning har biri o 'z ig a xos bilish g a d oir va 
m antiqiy to p sh iriq b o 'lish i m aq sad g a m uvofiqdir. O 'rg a n ish m ash q larin in g ana 
sh unday y o 'lg a q o 'y ilish i o 'q u v c h ila r o n g id a yangi b o g 'la n ish la r hosil b o 'lish ig a va 
shunga k o 'ra m aterialning y ax sh iro q o 'z la s h tirilish ig a y ordam beradi.
A m aliy m eto d lar o 'q itish n in g o g 'z a k i va k o 'rsa tm a li m etodlari bilan uzviy 
b irlik d a q o 'lla n ila d i. C hunki m ash q larn i bajarish, tajrib alarn i o 'tk a z is h va m ehnat 
o p eratsiy a larin i am alg a o sh irish d an old in pedagog instruktiv tu sh u n tirish lar 
o 'tk a z is h i kerak. O g 'z a k i tu sh u n tirish v a rasm larni k o 'rsa tis h , o d atd a, m ashqlarni 
b ajarish ja ra y o n id a am alg a o sh irilad i va uning natijasini aniqlash v a taxlil qilish 
b ilan tu g allan ad i.
4. L a b o rato riy a ishi ta d q iq o tch ilik m etodlari q ato rig a kiradi va bunday 
m eto d lar y o rd a m id a o 'q u v c h ila r o 'z la r i uchun y an g ilik k a sh f etadilar. B o sh la n g 'ic h
sin flard a la b o rato riy a ishlari, aso san , tab iatsh u n o slik va m eh n at d arslarid a 
o 'tk a z ila d i.
5. M eh n at d arslarid a q o g 'o z , gazlam a, loy va b o sh q a ash y o larn in g xo ssalari 
o 'rg a n ila d i. O 'q u v ta jrib a u c h a stk a sid a tu rli o 'sim lik la rn in g riv o jlan ish i k uzatiladi. 
M ak tab lab o rato riy asid a am alg a o sh irilad ig an ishlar b o lalard a m eh n at m ad an iy atin i 
tarb iy alay d i, a sb o b la m i eh tiy o tlab ish latish , ish o 'rn in i b a ta rtib tu tish odatini 
v u ju d g a k eltirad i.
6. O 'y in , hozircha, h atto b o sh la n g 'ic h m ak tab d a h am o 'q itis h n in g m etodi 
sifatid a te g ish lic h a o 'r i n o lg a n em as. O 'y in la r o 'q u v c h ila rn in g b o 's h v aq ti b ek o r 
o 'tm a s lig i v a u larn i jism o n a n c h in iq tirish u chun o 'tk a z ila d i. T a ’ lim iy o 'y in la r 
d a rsd a yo k i d arsd an tash q ari o 'tk a z ilish id a n q a ’iy nazar, b eix tiy o r eslab qolish 
ja ra y o n la rin i an ch a fa o llash tirish d a, bilish fao liy atig a q iziq ish in i osh irish d a, 
m u staq il m e h n a tg a tay y o rlash d a k a tta ah am iy atg a m olikdir.
112

---

0 ‘y inlarni psix o lo g ik -p ed ag o g ik tashkil etish, tayyorlash va o 'tk a z ish
b o sq ich lari o 'q itu v c h in in g o 'y in n i tashkil qilish va o 'tk a z ish g a nazariy-m etodik 
tayyorgarligi:
— kichik m aktab yoshidagi o 'q u v c h ila rn in g yoshi. o ’ziga x o s psixologik va 
tip o lo g ik xususiyatlarini o 'rg a n ish , ana shu xususiyatlarni hisobga olish ham d a ular 
o 'y in in in g
m aqsadi, 
vazifasi 
va 
m azm uniga 
m uvofiq 
ravishda 
tuzatishni 
rejalashtirish;
— o 'q u v c h ila rn in g hayotiy tajribasini, qiziqishJarini, m ayllari va qobiliyatlarini 
o 'rg a n is h ham d a o 'y in d a u lard an foydalanib, har bir o 'q u v c h id a to 'la qoniqish hosil 
q ilishni rejalashtirish;
— tex n ik v o sitalard an foydalanib, nam iinaviv o 'y in la rn i k o 'rsa tish va tushuntirish;
— o 'q u v c h ila rn i o 'y in n in g m azm uni. sujeti, m aqsadi va vazifalari, bosqichlari, 
b orishi va qoidalari bilan tanishtirish:
— o 'q u v c h ila rn i o 'y in ja ra y o n id a o 'z in i o 'z i nazorat qilishga shay lash;
o 'y in g a rahbarlikning x arak terin i, o 'y in d a o 'q itu v c h in in g o 'z i ham hakam yoki 
kuzatuvchi sifatid a qatnashishini yoki rahbarlikni peshqadam o 'q u v c h ig a berishini 
belgilash;
— o 'y in ja ra y o n id a o 'q itu v c h i o 'q u v c h ila rg a tarbiyaviy ta 's ir k o 'rsatish i;
— o 'tk a z ilg a n o 'y in n i m uh o k am a qilish: q o 'y ilg a n vazifalar yuzasidan o 'y in n in g
n atijalarin i, ishtirokchilarning harakatlarini baholash va ularni rag 'b atlan tirish :
— m azk u r o 'y in n in g o 'q u v c h ila rn i vatan p arv arlik va b aynalm ilallilik ruhida 
tarb iy alash d ag i sam aradorligini pedagogik taxlil qilishdan iboratdir.
O 'y in la rn i tashkil qilishda quyidagi pedagogik o m illarni hisobga olish zarur:
— o 'q u v c h ila rn in g o 'y in n in g m ohiyati, m azm uni, bosqichlari va natijasini to 'la
tu shunishini;
— u larn in g navbatdagi o 'y in faoliyatiga shaxsan qiziq ish bilan ijobiy m unosabatda 
b o 'lish in i; o 'y in d a zaru r bilim , k o 'n ik m a va m alakalarini safarbar etishini;
113

---

o ‘yingacha, o ‘yin jaray o n id a va undan keyin o ‘q itu v ch in in g barcha 
talablarini 
b ajarishlarini.
M uam m oni hal 
q ilishning optim al p six o lo g ik pedagogik 
shartlari 
q uyidagilardan iborat:
— m azm unan dolzarb o 'z b e k xalq o 'v in la ri m ajm uasini tanlash;
— o 'q u v ch ilarn i o ‘yin faoliyatiga em otsiona! jih a td a n shaylash;
— o 'q itu v ch in in g kichik m aktab yoshidagi 
0
‘quvchilarni o 'z b e k xalq o ‘y inlariga 
q iziq tira olishi;
o 'z b e k xalq o 'y in la rig a rahbarlik qilish m azm uni, shakllari va m etodlarining 
birligi;
— o ‘yin jaray o n in in g hayotiyligi, uning haqqoniyligi;
— kichik m aktab yoshidagi o 'q u v c h ila rn in g o ‘yin fao liy atid a qatn ash u v in in g
ixtiyoriyligi;
— 
0
‘y in larn in g m azm unini a sta -se k in m urak k ab lash tirib borish.
O 'z b e k xalq o ‘y in larin i tan lash g a q o ‘y ilad ig an talablar:
— o 'y in la r m azm unining hayotiyligi v a haqqoniyligi;
— m azm uni b o 'y ic h a m osligi;
— su jetn in g so ddaligi, q iziq arlilig i v a hissiyotliligi;
— o ‘y in d a faol fikrlashni, ijodkorlikni, sezgirlikni, tash ab b sk o rlik va faollikni, 
h issiy ta ’sirch an lik n i, o ‘tk ir zehn v a k u zatu v c h an lik n i, d iq q a te ’tib o rlilik n i talab
qilish;
— o ‘y in n in g o ‘q u v ch ilar y o sh ig a, p six o lo g iy asi v a u larn in g p ed ag o g ik
ta y y o rg arlig ig a m osligi.
0 ‘q itu v ch i 
sin flar 
b o ‘y ic h a
o ‘y in la m i 
“M illiy 
h arakatli 
o 'y in la r7' 
(T. U sm o n x o 'ja y e v v a b. M illiy h arak atli o ‘y in lar. T o sh k en t, ” 0 ‘q itu v ch i77, 2000) 
k ito b id an yo k i m ah alliy b o lalar o ‘y in larid an foydalanishi m um kin.
0 ‘y in larn i o ‘tk azish n in g tarb iy av iy m aqsadi va v azifalari uchta (b o s h la n g ‘ich, 
asosiy, y a k u n lo v c h i) b o sq ich d a am alg a oshiriladi.
I 14

---