O 'z b e k is t o n r e s p u r L ik a s L o L iy va o 'r t a m a X s u s t a 'l I m V a z ir L ig I

G e r o d o tn in g “ T a r ix ” kitobi. 
E ram izd an old in taxm inan 4 8 4 (4 8 0 )— 4 3 1(425) 
y illa rd a y ash ag an y u n o n tarixchisi G e ro d o tn in g "T a rix ” k ito b id a qadim gi forslar, 
sak lar, m assag etlarn in g ta'lim -tarb iy a tarzig a oid m uhim m a'lu m o tlar berilg an . U nda 
ja s u rlik q ab ilalar o ra s id a q ad rlan g an lig in i ta'k id lag an . 0 ‘g 'il b o lalar tarb iy asig a 
k o ‘p roq e'tib o r q aratilg an , o 'g 'i l farzandi k o 'p o ilalar ra g 'b a tla n tirilg a n . 0 ' g ‘il 
b o lalard a qu y id ag i sifatlarn i b o ‘lishiga aham iyat berilgan: 
o td a y urish;
k am o n d an otish; 
to ‘g ‘ri so 'z lilik .
In so n iy at ta rix id a m a'rifatp arv ar g ‘o y alari b ilan nurli iz q o ldirgan o lim lard an
Platon, Demokrit, Mark Fabiy KvintUian, Konfutsiylar
ta'lim va tarb iy a va uning 
inson k am o lo tid a tu tg an o ‘rni m asalalari x u su sid a o ‘zlari y ash ag an d av rg a nisbatan 
a n c h a ilg 'o r fikrlarni b ayon q ilganlar. 
T arb iy a g a ta 'r if berar ekan, 
Platon,
uning 
d a v la t to m o n id an tash k il etilish ig a va h ukm ron g u ru h larn in g , ya'ni fay lasu flar va 
ja n g c h ila rn in g , m an faatlarin i k o ‘zlash ig a asosiy e'tib o rn i q aratad i. F a y la s u f -
m a te ria list 
Demokrit
tarb iy a haqidagi q arash larid a birinchi o ‘ringa 
m ehnatni 
q o ‘y ad i. U sh ax sn in g ijobiy xulqini tark ib to p tirish d a m ash q n in g ah am iy atin i yu q o ri 
b ah o lay d i. E ram izn in g 42-118 y illarid a y ash ag an
Mark Fabiy KvintUian
“Notiqni
tarbiyalash to'g'risida^gi
asarid a b o lalarn in g q o b iliy atlari alo h id a o ‘rin tutishi, 
befah m v a q o b iliy a tsiz b o lalar kam d an -k am uch rash in i ta'k id lay d i. 
U boladagi 
y o m o n xu lq - atv o r asosan oiladagi n o to ‘g ‘ri tarb iy a m ahsuli ekaligini uqtiradi. 
M u v a ffa q iy a tsiz ta rb iy a n in g asosiy om ili oiladagi bolaga b o 'lg a n n o to 'g 'r i 
m u n o sab atd a d eb h iso b lay d i. K v in tilian zam o n d o sh larig a n isb atan ilg 'o r fikrlab, 
o 'q itu v c h i o ld ig a b ir q a to r talab larn i q o ‘yadi:
208

---

mutaxassisligi bo ‘yicha chuqur bilimga ega b o 'lish;
о qituvchilarni doimiy ravishda о
bilimlcirini va pedagogik mahoratini
oshirib borish;
bolalarni sevishi, o'zini tuta bilishi, bolalarni bo'lar-bo'lm asga rag'batlantira
bermasligi yoki ja zo la y bermasligi;
о
.
shogirdlari uchun о 'т ак bo ‘lishi va ularni sinchiklab о ‘rganishi lozim.
Sharq falsafasining zabardast vakillaridan bin 
Konfutsiy
o'zining ta'limotida 
quyidagi axloqiy-siyosiy qoidalarni ilgari suradi: 
xalqni shafqat bilan boshqarish
va xalq ichiga xulq-atvor qoidalari yordamida tartibni jo riy qilish; о 'Iganlar ruhini
hurmat bilan yodga olish; tu g ‘та bilimlarga ega bo'Iganlar 
(mukammal
donishmandlar) 
va 
о 'qish-o 'rganish 
natijasida 
bilimga ega 
bo Iganlar
mavjudligini tan olish, ya'ni о ‘qish-o 'rganish tufayli bilimlarni kasb etish
imkoniyati borligi va talim-tarbiyaning buyuk rolini qayd etish; oltin о ‘rtam iyonalik
yo'li, 
ikki qarama-qarshi qirralini qo'lda ushlab. ammo xalq uchun o'rtasidcm
foyda!anish 
qoidasini qo'Uash, y a ’ni qarama-qarshi!ikni yum shatish va
m urosasizlik nazariyasiga rioya etish.
Konfutsiy birinchi marta 
“oltin qoida"
deb nom olgan va kevinchalik 
k o ‘pchilik mutafakkirlar tomonidan qolipga solingan: 
"O 'zingga ravo ko'rm aganni
boshqa odamlarga ham ravo k o 'rm a ”
qoidasini shakllantirdi. U o'qituvchi to 'rt 
narsadan: 
"Quruq foydasiz fikrlashdan; о ‘z mulohazasida qat'iy turib olishdan;
qaysarlik qilishdan; fa q a t o ‘zi haqida o'ylashdan qat'iy saqlanishi kerak" degan
g‘oyalam i ilgari surdi.
Xalq og'zaki ijodi.
Xaiqning hayotiy tajribalari asosida og'zaki tarzda yaratilib, 
avloddan-avlodga o‘tib kelayotgan shu xildagi badiiy asarlar 
"og'zaki so 'z sa n 'a ti”,
“fo lk lo r ” yoki “xalq og'zaki poetik ijo d i"
atamalari bilan ifodalanadi. 
Xalq 
pedagogikasining tarbiyaviy jihatlarini ilmiy asoslab bergan Z.F.M irtursunov 
folklom ing har bir janri orqali bola tarbiyasida ijobiy natijalarni ko'rish 
mumkinligini ta'kidlaydi: 
“Xalq og'zaki ijodi qadim zamonlardan buyon jahon
xalqlarining, shu jum ladan, о 'zbek xalqi pedagogikasining ham yagona tarbiya
vositasi bo 'lib kelgan va bizning zam onamizda ham о ‘z qimmatini yo qotmagan.
2 0 9

---

H atto т а'hun m a'noda xalq ijodining alohida janrlarini, t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri bola
tarbiyasi tarkibidagi ayrim tom onlarini tarbiyalash vositasi bo ‘lib xizm at qilib
kelgan va bundan keyin ham xizm at q ila d i
1,9.
X alq o g ‘zaki ijodining qo‘shiq janri tuga! fikr badiiy ifodalangan, el orasida 
keng tarqalgan va barcha kishilar tom onidan kuylanishi m um kin bo'lgan mustaqil 
to"rtlikdir. "Q o 'sh iq " term ini XI asrda yozilgan, ilmiy adabiyotlarning bizgacha 
yetib kelgan eng qadim iysi hisoblangan M ahmud Q oshg‘ariyning "Devonu lug'otit 
turk” asarida ilk bor "koshug” shaklida berilgan va uning izohi “she'r”, "qasida” 
deb k o ‘rsatilgan. Xalq qo'shiqlarining tarbiyaviy ahamiyati haqida M. Ism oilova 
shunday yozadi: “
X alq qo ‘shiqlari bolalarda eng ya xsh i insoniy fazilatlar:
vatanparvarlik, m ehnatga muhabbat, odamlarga ishonch, do 'stlarga sadoqat
tuyg ‘ulari va о ‘z-o ‘zig a talabchanligini shakllantiradi. Xalq qo ‘shiqlari о ‘quvchilar
uchun ilk tarbiya darsligi, m a'naviy-axloqiy boyliklarning bitmas-tuganmas
xazinasidir
O 'z b ek xalq o g 'zak i ijodining qadimiy ommaviy janrlaridan biri bo‘lgan maqol 
b o 'lib , unda avlod-ajdodlarim izning dunyoqarashi, jam iyatga bo'lgan munosabati 
va axloqiy hayot norm asi o 'z ifodasini topadi.
Ertaklar xalq o g 'za k i ijodiyotining eng qadimiy, ommaviy va keng tarqalgan 
janrlaridan biri sifatida m ehnatkash xalq ommasining 
eng 
yaxshi 
sifatlari -
insonparvarlik, vatanparvarlik, do ‘stga sadoqat, vafodorlik, shu y o ‘lda qahramonlik, 
ja so ra t ko'rsatish kabi fazilatlarni ta rg 'ib etadi. Ertaklarda axloq va odobning 
yuksak nam unalari ulug'lanib, zulm va zo 'rlik qoralanadi. Ertaklarning kelajakka 
um id k o 'zi bilan qarashga, farovon hayot uchun kurashishga chaqirishi, kishilarda 
hayotga muhabbat, yer yuzida adolat va insofning tantana qilishiga ishonch 
uyg'otishi ju d a muhim tarbiyaviy mohiyatidan dalolat beradi. Bebaho asarlari bilan 
dunyoga m ashhur b o 'lg an Alisher N avoiy. Hamid O lim jon, O ybek kabi yozuvchi 
va shoirlarning tarjimai holidan ma'lumki, ularning buyuklik shohsupasiga 
ko'tarilishlarida xalq ertaklari cheksiz ruhiy oziq bergan. Ertakning tarbiyaviy
9
М иртурсунов З.Ф. Узбек халк педагогикаси. - Гошкент: Фан, 1973 - 296.
Исмоилова М.Э. Халк куш иклари воситасида укувчиларнинг маънавий-ахлокий фазилатларини 
шакллантириш. Пед.фан.ном. ... дисс. - Тошкент, 2006. - 27 б.
210

---

ahamiyati xususida professor N.Ortiqov yozadi: “
Oia-onalcirning tunda uyqu
oldidan aytib bergan ertaklaridan farzandlari ruhiy oziq olganlar, hayotdagi va
odamlardagi yaxshi fazilat, yom on xusiisiyatlarni bilib olishgan, hurmat, muruvvat,
ado/at kabi tushunchalar haqida tasavvurga ega bo'lishgan. Natijada butun
hayotlari davomida ertaklar ularning doimiy hamrohi, hayot dars/igi bo 'lib xizmat
qilgan va hozir ham ana shunday”' ' .
Topishmoqlar o ‘zbek folklorida qadim zamonlardan hozirgacha yashab 
kelmoqda. M .Qoshg‘ariyning "Devonu lug'otit turk” asarida boshqa adabiy janrlar 
bilan bir qatorda topishmoqlarning ham izohlangani nazarda tutiIsa, uning yaratiiish 
tarixi qadim zamonlarga borib taqalishi ayon boMadi. Topishmoq aytish, asosan, 
yoshlarning so‘z boyligini oshirish, hayot va uning hodisalari haqidagi bilim- 
tushunchasi, idroki va mulohazalarini kengaytirish. dunyoqarashini boyitish uchun 
zarur tarbiyaviy vositalardan bo'lgani tufayli unga soddadan murakkabga, osondan 
qiyinga tamoyili asosida yondashiladi.
Xalq og‘zaki ijodining barcha 
namunalarida jasurlik. mardlik, sadoqat, 
insoniylik, xushxulqlik xislatlariga ega bo'lgan inson qiyofasi gavdalantirilgan 
bo'lib, u shaxsni kamolga etkazishdagi asosiy vositalardan bibridir.
V II-IX