404-guruh Bo'riyeva Go'zal
ATROF - MUHITNING IFLOSLANISHI VA EKOLOGIK MUAMMOLAR HAQIDA
Reja:
1.Atrof-muhit ifloslanishining asosiy sabablari.
2.Ozon havo muhitining ifloslanishi.
3. Suv muhiti va uning ifloslanishi.
4.Litosferadagi o’zgarishlar- tuproqlarning ifloslanishi.
5.Biosfera o’zgarishlari va har xil kasalliklarning vujudga kelishi.
Sayyoramizdagi hayotiy muhitlar: havo, suv, tuprog'u zamin va o'simligu hayvonlar olami hamda boshqa ko'plab muhim omillarning tabiiy sifat va miqdor ko'rsatkichlari hozirgi davrda keskin o'zgargan. Bu haqda yuqorida ham, ma'lum darajada. ma'lumotlar ko'rsatildi. Bunga insonlarning o'zlari sababchi, albatta. aniqroq fikr bildiradigan bo'lsak, shu paytgacha insonlar barcha tur tabiiy manbalarga, ya'ni organik va noorganik borliqdan foydalanishda suiis-te'molchilikka yo'l qo'yib, atrof — muhitga katta ziyon etkazgan desak, aslo xato bo'lmaydi. O'rnida ta'kidlash joizki, hozirgacha yer yuzida 80 mlrd. kishidan oniq odamlar yashab o'tgan (Fransiyalik olimlarning hisob - kitobi) va so'zsiz, tabiatga turli davrlarda turlicha ta'sir ko'rsatishgan.
Yer yuzida odam zoti paydo bo'libdiki, o'zining barcha hayoti va faoliyati ehtiyojlarini to'la qondirish maqsadida atrof - muhitdagi hayotiy omillarga nisbatan doim tejamsizlik (nooqilona) munosabatida bo'lgan. Albatta, dastlabki davrlarda, ya'ni odamlar son jihatdan unchalik ko'p bo'lmagan ibtidoiy zamonlarda, tabiiy hududlar Yer yuzida yetarli darajada mo'l bo'lgan va atrof — muhit o'z tabiiy ko'rsatkichlarini tiklab turishga muvaffaq ham bo'lgan. O'zini o'zi tiklay olish xislati tabiatga xos ekanligi ilmiy manbalarda yetarli darajada asoslab berilgan.
Yuqoridagilardan tashqari, qayd etish joizki, o'tgan bir necha ming yilliklarda mehnat qurollari va turli sohalarda ishlatiladigan asbob-uskuna, boshqa vositalar ham hozirgidek, texnik jihatdan murakkab, ayniqsa, unchalik ko'p ham bo'lmagan. Demak, tabiiy muhit va hayotiy manbalarga kuchli ta'sir o'tkazilmagan, desa bo'ladi. Atrof-muhit va tabiatga ta'sir so'nggi yuz yillik - XX asrda nihoyatda kuchayganligi, asosan, fan-texnika misli ko'rilmagan yuqori darajada bo'lganligidir.
Yer yuzida odamlar sonining jadallik bilan ortishi, shu bilan birga, ayniqsa, texnik taraqqiyot natijasida atrof-muhit va Yer tabiatida chuqur ekologik o'zgarishlar amalga oshdi. Ma'lumotlarga qaraganda, 1000 yil oldin jami odamzod Yer yuzida atigi bir necha yuz million kishinigina tashkil etgan, XX asr boshiga kelib, 1,5 mlrd dan sal ortiqroq bo'lgan. So'ngra demografik o'sish nihoyatda kuchaygan (Demografiya - aholishunoslik fan sohasi). Fikrimiz isboti uchun ta'kidlash mumkin: 1940 yilda butun dunyoda odamlar soni 2,3 mlrd, 1980 yili - 4,4 mlrd va 2000 yilga kelib esa, 6 mlrd kishidan ortib ketgan.
O'tgan asrda ilrn-fan va texnik kashfiyot va ixtirolar turli soha ishlab chiqarishlarida amalda keng qo'Uanila boshlandi ham. Buning negizida, so'zsiz - cheksiz ko'payib borgan insoniyat talab-ehtiyojlarini to'laroq qondirish zaruriyati yotadi, albatta. Kerakli barcha modda, mahsulot va materiallar faqat tabiiy manbalardan beayov foydalanish hisobigagina olina boshlandi: o'rmonlar qirqildi, bo'sh yotgan quraq Yerlar qishloq xo'jaligi maqsadlari uchun o'zlashtirildi, ko'plab suv omborlari tashkil qilindi, turli-tuman yer usti va yer osti qazilma boyliklari qazib olinib, qayta ishlana boshlandi va hokazo. Xullas, dunyo miqyosida har xil sanoat korxonalari, texnika — transport vositalari, energetika inshootlari faoliyat ko'rsata boshladi.
Ko'pchilikka yaxshi ayonki, deyarli hamma texnik va texnologik qurilmalardan atrof-muhitga tarkib-tuzilmalari bo'yicha o'ta zararli yot unsurlar, chiqindi moddalar sifatida, chiqarib tashlanmoqda. Ular gaz, suyuq va qattiq holatdagi kimyoviy modda - mahsulotlardir. Aslida, ularni qayta ishlash ham mumkin. Lekin, ko'p hollarda, nafaqat qayta ishlash, hatto, ular yetarli daraj'ada tozalanmay va zararsizlantirilmasdan tashlab yuboriladi. Hozir ham, ko'pincha, shunday. Natijada, hayotiy muhitlar o'z tabiiy ko'rsatkichlarini yo'qotib, o'zgarib, pirovard natijada turli xil muammolar yuzaga keldi. Quyida Yerdagi 4 asosiy hayotiy muhitlar misolida, shu haqda ma'lumot beriladi.
Havo muhitining Ifloslanishi. Ma'lumki, barcha tabiiy omillar uchun eng zarur havo muhitidir. Boshqacha aytganda, havo Yerdagi jami tirik organizmlar (o'simliklarvahayvonlar) hamdajonsiz tabiat — mineral jinslar o'rtasidagi uzluksiz modda — energiya almashinish jarayonlarini amalga oshishini ta'minlaydi. Havo muhiti bo'lmaganda hayot ham bo'lmas edi.
Nihoyat, havo asosiy hayotiy muhit bo'lishi bilan birga, Yer ob-havosi, uning iqlim sharoitini, davriy ravishda, takror shakllanib turishi uchun muhim omildir ham. Fikrimizni tasdiqlash uchun olim va mutaxassislar amalga oshirgan ayrim ilmiy kuzatuv hamda tadqiqot ishlari natijalarini bayon etamiz. Aniqlanishicha, havo muhiti bo'lmasa, Yer yuzida kecha va kunduz haroratlari 200 °S gacha bir-biridan farq qilishi mumkin ekan. Tabiiyki, bunday sharoitda hech bir jonzot, yashamasligi aniq, umuman, bunga chidashi ham mumkin emas.
Havo, nafas olish manbailigidan tashqari, yuqorida ta'kidlangandek, ko'plab Yerdagi tabiiy jarayonlarni talab darajasida amalga oshishi uchun asosiy omil bo'lib xizmat qiladi. Birgina misol, har yili qayta-qayta takrorlanib turadigan yil fasllari, ularning o'ziga xos ob-havo, yog'in-sochini va boshqa iqlimiy ko'rsatkichlarning namoyon bo'lishi aynan atmosfera vositasi tufaylidir.
Dunyo miqyosida, evolyutsion tarzda, kishilik jamiyatining rivojlanishi amalga oshib, davrlar o'tish bilan asta-sekin turli-tuman sanoat korxonalari, energetik inshoot va shunga o'xshash texnogen omillar vujudga kelib, ularning faoliyati sabab, atrof tabiiy muhitga salbiy ta'sir kuchaya bordi. Jumladan, havoga juda ko'plab har xil gaz, iflos gazsimon va zararli moddalar chiqarib yuborila boshlandi.
Havo muhitida kimyoviy birikmalar, kislorod gazi va suv bug'lari bilan ta'sirlashib, quyosh nurlari vositasida, har xil kimyoviy, fizik-kimyoviy jarayonlarni sodir etub, yanada xavfli kimyoviy birikmalarni hosil qilishi olib borilgan tadqiqot va kuzatuvlar natijasida isbotlangan. Masalan, kislotali yomg'irlar, turli rangda va sifatdagi yog'ilgan qorlar, «Ozon yorig'i» va "Atmosfera dimiqishi" kabi muammolar aynan shunday o'zgarishlarning oqibat natijasidir. Xususan, sanoati va texnik vositalari nihoyatda ko'p bo'lgan Ovro'pa shaharlari havo muhitida kuzatiladigan achchiq (ko'zni yoshlantiruvchi) qora-qurum tutun (smog) lar ham havoga chiqarib yuborilayotgan zaharli gaz moddalari va ulardan hosil bo'lgan birikmalar mahsullari hisoblanadi.
Hozirgi davrga kelib, shuni alohida qayd etmoq kerakki, havoni ifloslaydigan texnik-texnologik omillar juda ko'paygan. Misol uchun, metallurgiya sanoatida faoliyat ko'rsatuvchi birgina d о m n a qurilmasi faoliyatini olib ko'raylik.
Ularda tabiiy ma'danli mineral jinslar qayta ishlanadi. Bunda, muayyan metall ajratib olinishi bilan birga, havoga yuqori haroratda tonnalab is gazi, hamda karbon. azot va oltingugurt oksidlari, metan va boshqa karbonvodorod birikmalari kabilar tashlab yuboriladi. Shunga o'xshash chiqindi gazlar qozonxona, issiqlik stansiyalari. turli texnik-transport vositaiaridan ham chiqarib yuboriladi.
O'tkazilgan hisob - kitoblarga ko'ra, shu narsa ham aniqlanganki, 1 ta yengil avtomashina 1 yil davomida, o'rtacha harakar faoliyati bilan, 2 t miqdorda benzin sarf etadi. Buning uchun havo muhitidan 30 t kislorodni olib ishlatib, uning o'rniga har xil qizigan holdagi gaz moddalarni. ya'ni 60 kg is gazi, 50 kg metan va boshqa karbonvodorodlar, 30 kg azot oksidlari, 5 kg turli aralashma (aerozol) lar, 3 kg gacha oltingugurt oksidi, 5 kg benzopirin, 700 kg yuqori haroratli karbonat angidridi va boshqalarni chiqaradi.
Hozirgi davrda, dunyo miqyosida olib qaralsa, har xil rusumdagi bir necha yuz millionlab avtomobillar, yuk mashinalari, samolyot va paraxodlar, shuningdek, ichki yonish dvigatellariga asoslangan turli texnik vositalardan ham foydalaniladi. Bular uchun, xomashyo sifatida, xilma xil tarkib tuzilma va sifatdagi yonilg'ilar - neft va ko'mir mahsulotlari, yonuvchi tabiiy gaz va hokazolar ishlatiladi. Pirovard natijada esa, havoga, yuqorida qayd etilgandek. turli xil zaharli chiqindi moddalar tashlab yuborilmoqda.
Yana bir misol, XX asrning 80-yillarida olib borilgan kuzatuvlar va bajarilgan hisob-kitoblarga ko'ra, 1 yil davomida butun dunyo bo'yicha havo (atmosfera) muhitiga 260 mln t atrofida karbon oksidlari, xuddi shuncha oltingugurt oksidi, 50-60 mln t miqdorida azot oksidlari, karbonvodorodlar va boshqa xil gazsimon organik birikmalar chiqarib yuborilgan. Hozirgi kecha-kunda atrof - muhitga chiqarilayotgan gaz va gazsimon chiqindilar bundan ham ko'p bo'lib, ular, ayniqsa, havo muhitini dahshatli sur'atda ifloslab buzmoqda. Ana shunday chiqit gazlarni hosil qilib chiqarib tashlaydigan texnik-transport vositalari ham, energetik qurilma va inshootlar ham, sanoat korxonalari va boshqa manbalar ham dunyo miqyosida hozirgi paytda nihoyatda ko'payib ketgani hammamizga yaxshi ayon.
Yuqoridagilardan tashqari, yangi yaratilgan texnik vositalar, mehnat va urush qurollari, hatto, fazoni tadqiq qilishga mo'ljallangan uchish vosita (raketa) lar sinovi, hamda u yoki bu muayyan Yer hududlarida olib boriladigan turli darajadagi urushlar natijasida ham, ko'plab gaz chiqindilari havoni ifloslantirmoqda. Shu kabi ifloslanishlar sabab ham, Yer atmosferasida turli toifadagi ekologik muammolar yuzaga keldi. «Ozon yorig'i», «Havo dimiqishi» («Parnik effekti»), iqlim va ob-havo ko'rsatkichlarining qator yer hududlarida o'zgargani, ayniqsa, suv toshqinlari, kutilmagan paytda haddan tashqari yog'in-sochinlarning bo'lishi, kislotali yomg'irlar va hokazolar shular jumlasiga kiradi.
Havo muhiti bilan bog'liq turli ekologik muammolarni bartaraf qilish bo'yicha zarur chora-tadbirlarni ishlab chiqib, amalga oshirilmas ekan, yerda kelgusida hayot umuman katta xavf ostida qolishi mumkin. Shuning uchun ham dunyo hamjamiyati yakdillik bilan, birlashgan holda, havo muhiti (atmosfera) ni muhofazasiga doir bir qator zarur chora-tadbirlarni ishlab ham chiqqan. Shu bilan birgalikda, har bir davlat o'z hududida aniq ishlarni bajarishi zarurligi ham belgilangan. Shu bilan bog'liq holda, bizning fikrimizcha, havo muhitni ifloslantiradigan turli manbalarni qat'iy nazorat ostiga olib, kerak bo'lganda, hatto, ular faoliyatini taqiqlab qo'yish maqsadga muvofiq. Xususan, sovutish vositalarida freon (xlor-ftorli karbonvodorod birikma) larni qo'llashni ta'qiqlangani ayni muddao, albatta.
Suv muhiti va uning ifloslanishi. Tabiatda iste'molga yaroqli suv manbalari va ulardagi suv miqdorlari chegaralangan. Bu haqda oldin ham gap borgan edi. Mavjud bo'lgan manbalari ham turli oqava va chiqit moddalar aralashishi tufayli ifloslanmoqda. Hozirgi davrda dunyo miqyosida, ichimlik suv tanqisligi muammosi yuzaga kelgani ham ko'pchilikka yaxshi ayon. Respublikamiz va umuman Markaziy Osiyo mintaqasida ham shunday muammo mavjudligini qayd etmoq kerak.
Tabiiy suv manbalarining hozirgi paytda ifloslanishi, asosan, iflos oqavalar hisobiga bo'lmoqda. Ma'lumki, iflos oqava suvlar, odatda, 2 xil yo'l bilan sodir etiladi: birinchisi, tabiiy omillar sabab. Ularga yog'in-sochinlar natijasida paydo bo'ladigan, masalan, katta miqdorda magistral yo'llar va ishlab chiqarish korxonalar hududlarida paydo bo'ladigan iflos oqavalar, hamda bahor faslida sodir bo'ladigan sel va suv toshqinlari natijasidagi iflos suvlar kiradi. Ikkinchi yo'li, bu sanoat korxonalari, xonadonlar va kommunal - maishiy xo'jaliklar faoliyati bilan yuzaga keladigan katta miqdordagi tashlandiq oqava suvlari.
Yuqorida ko'rsatilgan oqava suvlarining, ayniqsa, ikkinchi turlari tarkibida suv muhitini buzadigan, ular sifatini o'zgartiradigan turli-tuman zararli birikmalar nihoyatda ko'p bo'ladi. Ma'lum bo'lishicha, hozirgi paytda, bir kecha-kunduzda dunyo miqyosida, faqat sanoat korxonalari hisobiga, 100 mln m kub dan ortiq miqdorda iflos oqava suvlar hosil bo'lar ekan. Biosfera uchun o'ta zararli va xavfli har xil yot unsurlar, jumladan, zaharli kimyoviy moddalar va har xil turdagi og'ir metallar (radioizotoplar ham), shuningdek, ko'plab kasalliklarni keltirib chiqaradigan bakteriya - vimslarning oqavalarda bo'lishi eng katta muammolardandir.
Ta'kidlash joizki, iflos oqava suvlar ko'proq quyidagi ishlab chiqarish sohalarida sodir bo'ladi:
- rabiiy ma'danlarni qayta ishlaydigan tog' — kon sanoati, metallurgiya va
ba'zi mashinasozlik korxonalari;
- energetika (AES, issiqlik elektr stansiyalari, qozonxona va b.) shahobchalari;
-sellyuloza va qog'oz ishlab chiqarish korxonalari;
- kimyo, neft kimyosi va dori-darmon ishlab chiqarish (farmasevtika)
korxonalari;
- oziq-ovqat va biotexnologiya mahsulotlarini ishlab chiqaradigan korxonalar;
- qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi (agrosanoat) va dehqonchilik:
- kommunal xo'jalik, maishiy xizmat ko'rsatish sohalari va xonadonlarda hosil bo'ladigan oqava suvlar va boshqalar.
Ko'pchilikka ayonki, tabiiy оmillar ta'siri (vaqti — vaqti bilan turli fasllar)da paydo bo'ladigan oqavalar suv havzalariga tushsa ham, ma'lum vaqt o'tishi bilan, biologik jarayonlarning tabiatda uzluksiz bo'lib turishi natijasida. tozalanishi muqarrar. Lekin ba'zi sanoat oqava suvlarining tabiatda o'z-o'zidan tozalanishi juda qiyin. Shuning uchun bunday oqava suvlarni, o'zlari hosil bo'lgan manbalaridayoq, yaxshilab tozalanishi maqsadga muvofiq. Biroq. hozirgi davrda juda ko'p turdagi ishlab chiqarish oqavalari oxirigacha tozalanmay tashqi muhitga chiqarib tashlanadi va buning oqibatida muammolar sodir bo'lmoqda ham. Shu kungi gidrosfera bilan bog'liq kuzatilayotgan ko'plab ekologik muammolar ayniqsa, toza ichimlik suvi tanqisligi, kasalliklar ortib borishi va hokazolar fikrimiz dalilidir.
Tozalanmaydigan va mavjud suv manbalarini bulg'ayotgan iflos oqavalarga ekinzor yerlar va chorva mollari fermalari hududlaridan oqib chiqadigan suvlarni ham kiritish mumkin. Ularning tarkibida mineral o'g'it (nitrat va fosfat) lar, hamda gerbisid moddalar qoldiqlari bo'lganligi sabab, bunday suvlardan foydalangan tirik organizmlarda har xil kasalliklar kuzatilmoqda. Masalan, odamlar oshqozoni faoliyati buzilish holarini ko'rsatish mumkin.
Tarkibida uran, plutoniy, stronsiy kabi radioaktiv element izotoplari, shuningdek, qo'rg'oshin, simob va boshqa og'ir metallarni tutadigan turli xil oqavalar tirik jonzotlar uchun o'ta xavfli hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, hozirgi paytda tabiiy suv manbalarining radioaktiv moddalar, og'ir metallar va zararli bakteriyalar bilan ifloslanishi ko'plab kuzatilmoqda. Bunday oqava suvlarning, asosan, 3 xil yo'l bilan bo'lishi aniqlangan:
- birinchisi — AES reaktorlarida ishlatib bo'lingan yadroviy yonilg'i modda
qoldiqlarining oqava suvlar tarkibiga o'tishi, shuningdek, radioaktiv chiqitlarning
yirik suv havzalari tubiga hamda yer osti qatlamlari orasiga ko'milishi tufayli;
- ikkinchi yo'li — radioaktiv izotoplar bo'lgan tabiiy ma'danlarni qazib olish
va yuvish jarayonlarida sodir bo'ladigan oqavalarning suv havzalariga kelib
qo'shilishi; Shunday holatga misol, O'zbekiston va Qirg'iziston Respublikalari
chegaraviy hududlaridagi suv manbalarining (masalan, Norin daryosining) radioaktivlik darajasi nisbatan yuqoriligi;
- uchinchisi, bu kasalxona va sihatgohlardan chiqadigan, hamda chorva mollari fermalari oqavalari, ularning pirovard natijada, suv havzalariga qo'shilib qolayotgani.
Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkin: havo va suv muhitlarining jiddiy sur'atda ifloslanib borishi negizida, asosan, turli ishlab chiqarish sohalari uchun zarur bo'lgan tabiiy manba (resurs)larni qayta ishlash jarayonlarida sodir etilayotgan ham gaz-gazsimon, ham suyuq — oqava, hamda qattiq holatdagi chiqit moddalar ta'siri yotadi. Sunday chiqitlar tufayli, nafaqat atmosfera va gidrosfera, balki litosfera va biosfera ham borgan sari ifloslanib bormoqda.
Litosferadagi o'zgarishlar — tuproqlarning ifloslanishi. Davrlar o'tishi bilan, umuman, Yer yuzasi qatlamlarining tarkib-tuzilmasi va sifat ko'rsatkichlari ham o'zgarib borayotgani kuzatilmoqda. Odamlarning Yer yuzida ko'payishi, ya'ni demografik omil sabab, hozir inson oyog'i yetmagan joy qolmadi ham desak, aslo xato bo'lmaydi. Boshqacha aytganda, odamzod yashamaydigan tabiiy holatdagi hududlar yildan — yilga keskin kamaymoqda. Shu narsa ham yaxshi ma'lumki, inson qayerda yashamasin —o'z ehtiyojlarini, asosan, tabiat hisobiga qondirishga harakat qiladi. Shu bilan birga. turli-tuman ishlab chiqarish korxonalarini barpo etadi va turli xil texnika vositalari, turli ko'rinishdagi transportlardan foydalana boshlaydi. Buni natijasi nimalarga olib kelishi esa, yuqorida bayon qilingan ma'lumotlardan juda yaxshi ko'rinib turibdi.
Masalaning boshqa tomoni, ya'ni insoniyat faoliyati (antropogen omil) natijasida, nafaqat litosferaning tarkib — tuzilmasi, Yerdagi barcha tabiiy manbalar holati, shuningdek, yer landshaft manzarasida ham keskin o'zgarishlar sodir bo'lmoqda. Fikrimiz isboti uchun quyida misollar keltiramiz.
Ko'pchilikka yaxshi ayonki, hozirgi davrda, turli — tuman sanoat korxonalari, energetika tarmog'i va boshqa sohalarni xomashyo bilan ta'minlash maqsadida litosfera qa'ridan tabiiy gaz, neft, ko'mir va boshqa har xil ma'danli va ma'dansiz minerallar qazib olinmoqda. Xuddi shuningdek, yer osti suvlaridan ham jadal sur'atlarda foydalanilmoqda. Natijada, nafaqat tabiiy manbalar zahiralarining kamayishi, hatto, litosfera qatlamlari tarkibida har xil ko;rinish va hajmlarda bo'shliqlar paydo bo'lishi bilan Yer qatlamlari siljishlari kuzatilmoqda ham.
Yuqoridagidek o'zgarishlar tufayli, yer osti qatlamlariga xos tektonik kuch va jarayonlarning har xil ko'rinishda ta'siri ham namoyon bo'lmoqda. Yer ko'chmalari, har xil darajadagi silkinish (zilzila) lar va boshqa turdagi abiotik voqea - hodisalar borgan sari ko'plab kuzatilayotganini ham ko'rsatish mumkin. Boz ustiga, ayniqsa, biosfera uchun o'ta xavfli chiqit moddalar (yadroviy chiqitlar) ham litosfera tarkibiga joylashtirilmoqda. Bular hammasi hozirning o'zida yangi-yangi ekologik muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Litosferaga chiqarib tashlanayotgan chiqit moddalar miqdori bo'yicha bir qator ma'lumotlarni keltiramiz. XX asr oxirlarida faqat 1 yilda 100 mln t.dan ortiq turli xil tarkibidagi qattiq chiqitlar hosil bo'lgan va atrof - muhitga chiqarib tashlangan. Xuddi shunday chiqitlar Fransiyada 600 mln t.. AQSh da 5 mlrd. t. dan ortiq darajada bo'lgan. Endi, dunyo bo'yicha 200 dan ortiq davlat borligi inobatga olinsa, 1 yilning o'zida qancha miqdorda qattiq chiqit moddalarning paydo etilishini tasavvur qilish unchalik qiyin emas. Ana shunday chiqindi moddalarning aksariyati qayta ishlanmay, tozalanmay, zararsizlantirilmasdan litosferaga tashlanishi, tabiiyki, kelgusida ko'plab yangi ekologik muammolarni keltirib chiqarishi muqarrar.
Biosfera o'zgarishlari va har xil kasalliklarning vujudga kelishi. Yuqorida bayon qilinganidek, atrof — muhitga chiqarib tashlanayotgan gaz. suyuq oqava va qattiq holatlardagi chiqit moddalar hozirning o'zida tabiatga katta ziyon yetkazmoqda. Turli ekologik muammolar hozir biosfera (o'simlik va hayvonot olami)ni ham qamrab olgan. Bunga eng yaxshi dalil o'simlik zararkunandalarining ortib borishi, kasallanishi va ular mahsuldorligining kamayishi, hayvonot olamida kuzatilayotgan turli — tuman kasalliklar, hatto, ko'plab biologik turlarning yo'qolib iqirilib) borayotganidir.
O'simlik va hayvon turlarining keyingi vaqtda yo'qolib borayotgani, og'ir kasalliklarga chalinayotgani, shu jumladan, odamlarning ham kasallanishlarini ortishi haqida ashyoviy ma'lumotlarni ta'kidlash ham joizki, axborot manba-laridan bilib olish mumkin. Shu bilan birgalikda, yil sayin o'simlik va hayvonot dunyosida ko'plab biologik turlarning yo'qolib borayotgani sababli, ularni muhofaza qilish bo'yicha turli chora-tadbirlar ham ko'rilmoqda. Turli davlatlarda, shu jumladan O'zbekistonda ham, ko'plab «Qo'riqxona» va «Davlat buyurtmalari» tashkil qilinib, o'simlik va hayvonot olamini muhofaza qilinishidan darak beradi.
Respublikamizdagi eng muhim ekologik muammolarni va ularni oldini olish chora- tadbirlarini Sayyoramiz kelajagi, insoniyatning taqdiri hozirgi davrda ko’p jihatdan ekologik muammolar yechimiga bog’liq bo’lib qoldi. Ekologik muammo keyingi o’n yilliklar davomida yana keskinlashib ketdi. Havoning ifloslanishi, ichimlik suvning o’ta taqchilligi, ona zaminning zaharlanishi, ekish va hosil olish mumkin bo’lgan unumdor yerlarning yer osti va yer usti boyliklarining o’simliklarning va hayvonlar nodir turlarining kamayib borayotganligi hamda atmosfera haroratining sezilarli darajada oshib borayotganligidan insoniyat behad azob chekmoqda. XX asr tugab XXI asrning dastlabki kunlarida, asrlar tutash kelgan pallada butun insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch keldi. Hozir sayyoramizda quyidagi global ekologik muammolar o’z yechimini kutmoqda:
Ekologik muammoni hal etish barcha xalqlarning manfaatlariga mosdir. Sivilizatsiyaning hozirgi kuni va kelajagi ko’p jihatdan ekologik muammoning hal qilinishiga bog’liqdir.
O’zbekiston Respublikasi dunyodagi barcha mamlakatlar, jumladan Markaziy Osiyo mintaqasidagi davlatlar bilan hamkorlik va hamjihatlikda tabiatni, atrof muhitni himoya qilish, tabiiy zahiralardan oqilona foydalanish masalalariga katta e’tibor va ahamiyat berib kelinmoqda. Buning natijasi o’laroq, atrof-muhitni muhofaza qilishni ta’minlashga qaratilgan qonun hujjatlari Respublikamizda ko’plab qabul qilingi.
O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 50-moddasida belgilab qo’yilganidek “Fuqarolar atrof, tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lishga majburlar”.
Insoniyatning kelajakdagi taqdiri hozirgi davrda mavjud ekologik muammolarni qanday hal qilishga, ekologik muammolardan aholini, tabiatni qanday muhofaza qilishga bog’liq bo’lib qoldi. Bunday deyilishida juda katta ma’no, tarixiy zaruriyat, ob’yektiv ehtiyoj bor. Chunki ekologik muammo zamirida alohida xalqlar millatlar va mintaqlarnigina emas balki butun insoniyatning kelajak taqdiri yotibdi.
Uzoq yillar davomida eski ma’muriy buyruqbozlik tizimi sharoitida Markaziy Osiyi mintaqasidagi ekologik muammolarga e’tibor berilmadi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimas darajada kam mablag’ ajratilardi. Bu mablag’ tabiatga yetkazilgan zararni also qoplamasdi. Sobiq ittifoq zamonida atrof-muhit va atmosfera havosining ifloslanishi, toza ichimlik suvi yetishmasligi tashvishli hol ekani haqida bilib, bilmaslikga olindi. Qonunlar rasmiyat uchun qabul qilinadiyu, ammo ular hayotga joriy etilmadi. Sho’ro tuzumi davrida inson tabiatni o’z irodasiga bo’ysundirishi lozim degan soxta aqida uzoq yillar ustuvorlik qildi. Natijada barcha hududlarda ekologik muvozanat qo’pol ravishda buzildi. Mintaqamizda, shuningdek, O’zbekiston Respublikasida ham tashvishlanarli ekologik vaziyatlar yuzaga keldi.
O’zbekiston Respublikasiga sobiq ittifoqdan, eski mustabid tuzumdan aytib o’tganimizdek paxta yakka hokimligi va boy mineral xom ashyo resurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan iqtisodiyot og’ir meros bo’lib qoldi. Respublikamizga xom ashyo yetishtirib beradigan chekka o’lka sifatida qaraldi. Mamlakatimizdan katta miqdorda yetishtirilgan paxta hosilining aksariyat hajmi tekinga tashib ketilar edi. Oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategik ahamiyatga ega materiallar jahon bozorining o’ta xaridorgir bo’lgan boshqa qimmatbaho mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foyda O’zbekiston xazinasiga tushmas edi.
Hududimizda yuz bera boshlagan ekologik inqiroz nihoyatda keskinlashib ketib, ijtimoiy tus ola boshladi. Ekologik tanazzuldan esa keng jamoatchilik tashvishga tushishi tabiiy hol,albatta. Odamlar qanday xavf qarshisida turganliklarini, atrof-muhitga yetkazilayotgan zarar qanday ko’rgiliklarga olib kelganligini yaqqol his etdilar. Tabiatga qo’pol va takabburlarcha munosabatda bo’lish odamlarning qirilib, genofondning yo’q bo’lib ketishiga muqarrar ravishda olib kelishini tushunib yetgan kishilar, olimlar, shoir va yozuvchilar, mutaxassislar, deputatlar bong ura boshladilar. Dunyoning hamma mamlakatlarida, boshqa mintaqalarda sodir bo’lganidek Markaziy Osiyoda, O’zbekistonda ham ekologik muammolar dolzarb bo’lib qoldi. O’zbekistonda eng xavfi ekologik muammolar toza havo, ichimlik suv, tuproq tarkibining buzilishi va Orol dengizi muammolari hisoblanadi, mazkur “Ekologik muammolaf’ fanini o’rganish davomida bu muammolarning har birini ilmiy asoslangan holda qarab, tahlil qilib, oldini olish chora-tadbirlarini belgilaydi. Hammamiz havoning ifloslanishi, suvning ifloslanishi, shaharlarning qayta cho’llanishini, bog’larning qurib qolishi va shunga o’xshash muammolarni birgalikda oldini olishimiz, bartaraf etishimiz kerak, yo’qsa shoir bashorat qilganidek tog’u- bog’lar biz va bizning kelajak avlodlarimiz uchun bir butun shirin xayol bo’lib qolishi, armonga aylanishi mumkin:
Tayanch so’zlar: Biosfera, atmosferaning dimiqishi, ozon tuynugi, tuproq Eroziyasi, global, regional, lokal, pestisid.
Hozirgi vaqtda inson faoliyati ta'sirida biosferaning cfzgarishi juda tezlik bilan borayapti. Inson Yer kurrasining qiyofasini o'zgartirishda katta geologik kuch sifatida vujudga kelganini V.I.Vernadskiy tomonidan takidlab o'tilgan edi. Insonning tabiiy jarayonlardan noto'g'ri foydalanishi natijasida XX asrning o'rtalarida ekologik muammolar juda avj olib ketdi. Ekologik muammo deganda insonning tabiatga ko’rsatayotgan ta'siri bilan bogAliq xolda tabiatning insonga aks ta'siri, ya'ni uning iqtisodiyotida, hayotda xo'jalik ahamiyatiga molik bo’lgan jarayonlar, tabiiy xodisalar bilan bog'liq bo’lgan har qanday xodisa tushuniladi. (iqlim o’zgarishi, hayvonlarning yalpi ko'chib ketishi) tabiatdagi muvozanatning buzilishi oqibatida turli miqyosdagi ekologik muammolar shakllanmokda. Ularni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin.
Global (umumbashariy).
Regional (mintaqaviy).
Lokal (mahalliy).
Global ekologik muammolar dunyo bo'yicha kuzatiladigan tabiiy, tabiiy antropogen va sof antropogen ta'sirlar natijasida yuzaga kelib umumbashariyatga tegishlidir. Ana shunday ekologik muammolarning ba'zilari bilan tanishamiz:
Atmosferaning dimiqish xodisasi. Keyingi yillarda atmosfera tarkibidagi SO2 miqdori ortib borayotganligi ma'lum bo'lib qoldi.
Natijada Yer yuzasining harorati oxirgi 100 yil ichida 0,5
1,0 gradus ortdi. Iqlimning keng ko'lamda o’zgarishi atmosferaning sanoat chiqindilari va avtotrasnportlardan chiqayotgan gazlar bilan bogMiq, Yer yuzasining global isishi, ya'ni atmosferaning dimiqishi SO2 ning havo tarkibida ortib ketishi, o'rmonlarning kesilishi, toshko'mir va benzin kabi yoqilgAilarning yonishidan atmosferada to'planadigan SO2 gazi tufaylidir. Ana shu zaylda ahvol o'zgarmasa XXI asrning o'rtalarida yer yuzasining harorati 1,5-4,5 gradusgacha ortishi mumkin. Natijada:
Iqlimning o'zgarishi ayniqsa, cho'llanish jarayonining kuchayishi. Yogingarchilikning o’zgarishi. Dengiz va okeanlar satxining ortishi Muzliklarning Yerishi va kamayishi hamda boshqa hodisalar kuzatiladi.
Ozon qatlamining siyraklanishi:
Ozonosfera atmosferaning muhim tarkibiy qismi hisoblanib, u iqlimga va yer yuzasidagi barcha tirik organizmlarni nurlanishdan saqlab turadi. Atmosferadagi azonning eng muhim xususiyati uning doimo hosil bcfib va parchalanib turishidir. Ozon quyosh nurlari ta'sirida kislorod, azot oksidi va boshqa gazlar ishtirokida hosil bo’ladi. Ozon kuchli ultrabinafsha nurlarni yutib qolib yer yuzidagi tirik organizmlarni himoya qiladi. Ultrabinafsha nurlar miqdorining ortishi tirik organizmlarga salbiy ta'sir qiladi. Hozirgi davrda freonlardan keng foydalanish tufayli hamda aviatsiya gazlari, atom bombalarini portlatishlar atmosferada etarli miqdorda ozon to'planishiga imkon bermayapti.
Chuchuk suv muammosi:
Quruqlikda chuchuk suv va uning biosferadagi roli nihoyatda katta. Gidrosferada chuchuk suv miqdori juda oz (2-2,5 %). Jamiyatning rivojlanishi bilan aholining chuchuk suvga bo’lgan talabi ortib bormoqda. Bizning asrimizda chuchuk suvdan foydalanish 7 marta ortgan. Yiliga 3-3,5 ming km3 suv sarflanadi. Qurg'oqchil zonalarda daryolar suvidan to’liq foydalanilgan xolda ularning suvi etmay qolmoqda.
1980 yil boshlarida bundav holat Afrika, Avstraliya, Italiya, Ispaniya, Meksika, Nil, Amudaryo, Sirdaryo va ba'zi bir boshqa daryolarda kuzatila boshlandi. Daryolarning sanoat va maishiy zaxarli moddalar bilan ifloslanishi o'sib bormoqda. Sanoat yiliga 160 km3 sanoat va oqova suvlarini daryolarga tashlaydi. Bu ko’rsatgich daryolarning umumiy suv miqdorining 10% ini tashkil etadi. Daryolardagi toza suvlarda yildan yilga har xil Yerigan moddalar, zaxarli kimyoviy moddalar va bakteriyalarning miqdori ortib bormoqda. Pestitsidlardan foydalanish muammosi. . Ular tuproq va suvlardan o’simliklarga undan hayvonlar va odam organizmiga o'tadi. Pestitsidlar har bir bo'g'inda zararli va ziyon keltiradi. Pestitsidlarning zaharli ta'sirini oldini olish uchun quyidagi chora tadbirlarga amal qilish lozim.
O'simliklar dunyosi, ayniqsa yer yuzidagi hayotni ta'minlashda o'rmonlarning ahamiyati juda katta. Aholi sonining ortishi xo'jalik faoliyatining kengayishi tufayli tabiatning inson qo'li tegmagan oyi qolmayapti. O’simliklar va hayvon turlarini davlat muhofazasiga olish qonunlar orqali ovchilikni to'g"ri yo'lga qo'yish, shuningdek ko’rikxonalar, zakazniklar, milliy bog'lar, botanika bog'lari va qizil kitoblar o'simliklar va hayvonlar lurlarini saqlashda katta rol o'ynaydi. Cho'llanish jarayoni:
Yer kurrasi quruqligining 40 mln km.kv maydoni qurg'oqchilik mintaqasi bo"lib, dunyo aholisining 15% dan ortig'i ushbu hududga mujassamlashgan qishloq xo'jaligining tezkor rivojlanishi, sug'oriladigan yerlar va yaylovlardan noto'g"ri foydalanish oqibatida, o'rmonlarning betartib kesilishi natijasida cho'llanish darajasi yil sayin ortmoqda. Inson ta'sirida vujudga kelgan cho'llar 9,1 mln. km. kv.ga etdi. Yer yuzasining ayrim mintaqalariga xos tabiiy-iqlim, ijtimoiy-ekologik, tabiat bilan inson o'rtasidagi o'zaro aloqalari natijasida yuzaga keladigan ekologik muammolar regional ekologik muammolar deb ataladi. Mintaqaviy ekologik muammolarga baho berishning mezoni havo va suvning ifloslanishi, tuproq eroziyasi, yaylovlarning ishdan chiqishi, o'rmonlarda daraxtlarning kesilishi. belgilangan miqdordan oshib ketishi va boshqalar hisoblanadi. Markaziy Osiyodagi mintaqaviy ekologik muammolardan eng muhimi Orol va Orol bo'yi ekologik muammosidir. Orol dengizi yaqin vaqtlargacha eng yirik dengizlardan biri hisoblangan. U muhim baliqchilik, ovchilik, transport va rekreatsion ahamiatga ega edi. Sug'oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida Amudaryo va Sirdaryoning suv quyishi 1970 yilga kelib 37,8 km3, 1980 yilda esa 11,1 km3 gacha kamayib ketdi. Suvning sho'rlanish darajasi litriga 9-10 g dan 34-37 g/litr gacha ortdi. Hozirgi kunda dengiz satxining yillik o'rtacha pasayishi 80-110 sm (oldin 53 sm bo’lgan 33 metr ga tushsa orol 2 ga bo'linib qoladi, hech bo'lmaganda 33,5 metr balandlikda saqlab qolish kerak). Orolning qurigan tubi yirik chang to'zon makoniga aylandi. Aholi ichadigan suv pestitsidlar bilan ifoslangan, keyingi 10 yil ichida o'lim 2 marta ortgan. Bolalar o'limi har tug'ilayotgan!000ta chaqaloqdan 45-90 taga to"g'ri keladi. Ayollarning 80%ida kamqonlik xastaligi uchraydi. Bolalarning 90%ida siydigida tuzlar miqdori ortib ketgan. Orol muammosining hal qilinishining tub mohiyati suv resurslaridan oqilona foydalanishni amalga oshirishga bogAliq. Orolni saqlab qolish uchun Markaziy Osiyo Respulikalari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yiliga 20-21 kub km suv Orolga quyiladigan miqdorda yagona suv xo'jalik siyosatini ishlab chiqish bunda Orolbo'yidagi barcha tabiiy ko'llarni saqlab qolish e'tiborga olinishi lozim. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi
respublikada ijtimoiy ekologik holatiga muayyan darajada salbiy ta'sir ko’rsatadi. Respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar. l. Yirik xududiy
sanoat majmualari joylahgan rayonlarda tabiatni muhofaza qilish muammolari. (Angren, Olmaliq, Chirchiq, Farg'ona, Marg'ilon, Navoiy va hakozo.) 2.Orol va Orolbo'yi muammolari, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan maqbul tarzda foydalanish. S.Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestitsidlari va mineral ug'itlar bilan ifloslanishi. 4.O"simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari, va milliy bog'lar tarmog'ini kengaytirish. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1 .Ekologik muammo deganda nimani tushunasiz? 2.Atmosferaning dimiqish hodisasini tushuntiring? 3.Ozon qatlamining siyraklashish muammosini tushuntiring? 4.Pestitsidlardan foydalanish qanday ekologik muammolarni keltirib chiqaradi? S.Orol va orolbo’yi ekologik muammolarning yuzaga kelish sabablarini tushuntiring? birgalikda qisqa vaqt ichida yiliga 20-21 kub km suv Orolga quyiladigan miqdorda yagona suv xo'jalik siyosatini ishlab chiqish bunda Orolbo'yidagi barcha tabiiy ko'llarni saqlab qolish e'tiborga olinishi lozim. Mahalliy ekologik muammolar. (lokal.) Mahalliy ekologik muammolar turli korxonalar faoliyati, yerlarni sug'orish, yaylovlardan noto’gri foydalanish natijasida vujudga kelsada malum hududlar uchun xosdir Respublikamizda tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar. l.Yirik xududiy sanoat majmualari joylahgan rayonlarda tabiatni muhofaza qilish muammolari. (Angren, Olmaliq, Chirchiq, Farg'ona, Marg'ilon, Navoiy va hakozo.) 2.Orol va Orolbo'yi muammolari, suv resurslarini muhofaza qilish va ulardan maqbul tarzda foydalanish. S.Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestitsidlari va mineral ug'itlar bilan ifoslanishi. 4.O"simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari, va milliy bog'lar tarmog'ini kengaytirish.
Chiqindi turlari va ularni sinflarga bo'linishi.
Kimyoviy ifloslanish turlari va darajalari
Tuproqlarning kimyoviy ifloslanishi turli omillar ta’sirida paydo bo‘lib, yillar davomida tuproq qoplami zararlanishi kuzatiladi. Tuproqlar ifloslanishi turlicha bo‘lib, asosan sanoat korxonalari, maishiy va boshqa chiqindilar hamda turli jarayonlar mobaynida ifloslanadi (3-rasm).Har bir davlatda tabiiy resurslar hisoblanuvchi yer resurslarini muhofaza qiluvchi tashkilotlar bo‘lib, mazkur tashkilotlar tomonidan doimiy tarzda tuproqlarni kimyoviy ifloslanish holati nazorat kilinadi va shu asosda tegishli tadbirlar belgilanadi.
Uzbekiston Respublikasida yer resurslarining holati, ularni muhofazasi va tegishli masalalar bilan Tabiatni muhofaza kilish Qo‘mitasi, Gidrometrologiya xizmati va bir qator ilmiy - tadqiqot institutlari shug‘ullanadi. Bularda laboratoriya sharoitida ifloslovchi modda tarkibi, miqdori va boshqa xossalari o‘rganilib, ifloslanishga tavsif beriladi.
Tuproqlarni kimyoviy ifloslanish jarayonlarini aks ettiruvchi ayrim lavhalar
Kimyoviy ifloslangan tuproqlarning havfli - zaharli xususiyati, kimyoviy tarkibi va umumiy miqsori bo‘yicha turlarga ajratiladi.
Havfli-zaharli xususiyati bo‘yicha tuproqlar quyidagi kimyoviy ifloslanishlarga ajratiladi:
Radioaktiv ifloslanish,
Og‘ir megallar va kimyoviy moddalar bilan ifloslanish,
Turli chiqindilar bilan ifloslanish.
Tahlillarga ko‘ra radioaktiv ifloslanish eng havfli o‘rinda turadi, chunki radioaktiv ifloslanishda dastlab biologik dunyo jiddiy zarar ko‘radi va juda katta radiusda ham ta’sir etish xususiyatiga ega, eng achinarlisi inson sog‘ligiga juda havfli ta’sir etib, uning kelajak avlodlariga genlar orqali ta’sir etishi bilan boshqa ifloslanish turlaridan farq qiladi.
Og‘ir megallar bilan ifloslanishning havfli tomoni shundaki, birinchidan, og‘ir megallar bilan ifoslanishni vujudga keltiruvchi omillar va manbalar ko‘p (transportlar va sanoat - korxonalari) bo‘lib, ikkinchidan, tuproq qoplamida saqlanish (yemirilish) muddati bir necha ming yillarga teng.
Tuproqlarni turli chiqindilar bilan ifloslanishi yuqoridagi ifloslanishlar katori juda ko‘p hisoblanadi. Uning havfli tomoni shundaki, turli chiqindilar inson ta’siri va sanoat korxonalari tomonidan juda katta miqdorda tuproq qoplamiga to‘planadi. Maxsus chiqindilar ko‘miladigan "qabriston" lar yillar davomida atrof - muhit tuproq qoplamiga salbiy ta’sir qiladi. Chiqindilar zaharli xususiyati bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi (3-jadval). Chiqindilar asosan kimyoviy tarkibiga va ta’sir etish xususiyatig ko‘ra bir - biridan farq qiladi. Tuproq qoplamiga ko‘proq to‘g‘ridan - to‘g‘ri ishlab chiqarish sanoati va maishiy chiqindilar tushadi. Qayta ishlash sanoati va boshqa turdagi chiqindilar nisbatan kamroq. Tuproq qoplamini kimyoviy ifloslanishida turli omillar yetakchi o‘rin egallaydi. Ifloslangan tuproqlar quyidagi kategoriyalarga bo‘linadi
Qatiy ravishda I kategoriya tadbirlarini qo‘llash va zaxarli moddalar miqdorini o‘simlikla mahsulotlar tarkibini nazorat
Hosil beruvchi o‘simliklarr toza tuproq sharoitiga ko‘chiri nazorat qilish.Z. O‘simliklar y massalaridan foydalanishni cheklash.
IV kategoriya o‘ta havfli
Tuproq tarkibida kimyoviy moddalar KQMdanortadi va tuproqning barcha ko‘rsatkichlari uchun zararli hisoblanadi.
Barcha turdagi ekinlar ekish taqiqlanadi.
Ifloslangan tuproq qoplamini ifloslanish darajasini kamaytir tadbirlar qo‘llash.
Qishloq xo‘jaligida foydalanu suv tarkibini nazoratga olish v tabiiy himoya omillarini shakllantirish
Tuproqni kimyoviy ifloslanish darajalarini tasniflashda barcha kimyoviy ifloslanish turlarida bir xil belgilanmaydi, balki muayyan ifloslovchi moddaning kimyoviy tarkibi, tuproqdagi miqdori, QQM, zaharli xususiyati va boshqa xususiyatlariga ko‘ra aloxida-alohida tarzda belgilanadi. Biroq umumiy formula sifatida kimyoviy ifloslangan tuproqlar uchun quyidagi ifloslanish darajalari va koeffitsiyentlar qabul qilingan
Tuproqlarni kimyoviy ifloslanishini muhofaza qilish bugungi kunda yer kurrasida eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi, shu bois bu masalaga jiddiy yondashishni talab etiladi. Chunki bu insoniyatning barcha turmush faoliyati bilan uzviy bog‘liqsir. Yuqoridagi ko‘rsatkichlar asosida ayrim element va moddalar uchun tegishli ifloslanish darajalari keltiriladi (6-jadval).
Dunyo olimlari (SL.Davidova, V.I.Tagasov, 2002 y.) tomonidan turli kimyoviy modsalarning havflilik nuqtai nazaridan stress -indeks ko‘rsatkichlari belgilangan, bunga ko‘ra pestitsidlar - 140, og‘ir metallar - 135, AES chiqindilari - 120, qattiq shakldagi zaharli chiqindilar - 120, metallurgiya materiallari - 90, tozalanmagan oqava suvlar - 85, oltingugurt (II)
oksidi - 72, neft -72, kimyoviy o‘g‘itlar - 63, organik maishiy chiqindilar - 48, azot oksidlari - 42, saqlanayotgan radioaktiv chiqindilar - 40, shahar chiqindilari - 40, uchuvchan uglevodorodlar
18, uglerod oksidi - 12 indeks ko‘rsatkichlari bilan belgilangan.
(jadvalLyrim kimyoviy modda va elementlarning ifloblanish darajasi Elementlar va moddalar
Ifloslanish darajalari, mshforiga ko‘ra (mg/kg), 1 darajali, ifloslaimagan
darajali, kuchsiz
darajali, o'rta
darajali, I yuqori
darajali, juda yuqori
Bir so‘z bilan aytganda tuproq qogshamini kimyoviy moddalar bilan ifloslanishini oldini
olish muhimroq. Aks holda tuproq va boshqa tabiiy komponentlar bilan bog‘liq muammolar
vujudga kelaveradi. Ifloslanishning har qanday turi va darajasi tuproq xossalariga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi, shu nuqtai nazardan muammoning kelib chiqish mexanyumlari va muhofaza
qilishning ilmiy asoslarini yaratish muhim hisoblanadi.
Har qanday siyosat kabi, ekologik siyosat ham aniq va ravshandir. U obyektning bilib olinganlik darajasi davlat rivojining ichki va tashqi shart-sharotilari bunday siyosatni amalgam oshirish uchun jamiyat ega bo'lgan moddiy imkoniyatlar bilan izoxlanaldi.
Mamlakatning hozirgi ekologik holati muayyan darajada avvalgi tuzumning dastlabki yillarida faol o'tkazilgan tabiatni muxofazalash siyosatining natijasidir. 1925 yilda tabiatni muxofaza qilish bo'pyicha davlat komissiyalari tuzilgan edi.
Biroq 30 yillarning boshlarida tabiatni muxofazalash yo'lidan chekinish ro'y bera boshladi. Tabiatni o'zgartirish g'oyasi ustun tus oladiki bu amalda tabiiy jarayonlarning jiddiy ravishda buzulishiga olib keldi. Inson va tabiatning ozaro ta’siri munosabatlari muammosiga ilmiy yondashishiga urinish, sanoat va qishloq xo'jaligini intensive rivojlantirish afzalligidan kelib chiqqan ma’muriy qarorlarga to'qnash keldi.
Ekologik siyosati quyidagi bosqichlarga bo'linadi.
Birinchi bosqich vaqt e’tibori bilan taxminan o'tish davriga to'g'ri keladi. U davlatning mamlakatda tabiatdan foydlanishning tashkiliy va ijtimoiy iqtisodiy shakllarini tartibga solishga qaratilgan faol qonunchilik faoliyati bilan tavsiflanadi. .
Ekologik siyosayni ikkinchi bosqichi taxminan 30 yillarning o'rtalarida boshlanadi. U tabiatdan foydalanishni tartibga solishdagi sustkashlikdan, tabiatni o'zgartirishning ulkan miqyosli faol ishlariga o'tish bilan tavsiflanadi. 3-10 yillikdan ko'proq vaqtni o'z ichiga oladi.
Bu tamoyil ko'p jihatdan adabiyot, san’at ommaviy axborot vositalari ta'sirida kuchaya bordi. Tabiiy jarayonlar o'ziga xos xususiyatlari boisidan bunday hatti harakatlarnin goqibati
darhol ko'zga tashlanmadi, lekin bir necha o'n yillardan keyin sezilib qoldi.
Tabiat foydalanish muammolariga davlat organlari e'tibori susayib ketdi.
Tabiatdan foydalanish jabhasida muammolariga davlat organlari, keyingi yillarda yanada murakkablashdi, sababi xalq xo'jaligini g'oyat katta mablag' sarfashga to'g'ri keldi.
Ekologik siyosatning uchinchi bosqichi 1967 yildan 1986 yillarva hozirgi kunlarimizgacha bo'lgan davrni o'z ichiga oladi.
Bu davr davlatning qonun chiqaruvchanlik faoliyati kuchayishi tabiatni muhofaza qilish sohasiga mablag' ajratish faollashtirish tabiatdan foydalanishni boshqarishning markazlashgan tizimi shakllanishi bialn tavsiflanadi. Bu yillar davomida tabiatdan foydalanishga oid munosabatlarni tartibga soluvchi 70 ta umumdavlat xujjatlari qabul qilindi.
Shu bilan birga 70-80 yillar boshlarida ekologik siyosatni amalgam oshirish nomuigaginabo ldi, u ko pgina jihatdan mamlakatdagi turg unli holati bialan “tepadan” nazorat yetarli bo'lmaganligiga va “quyida” aniq manfaatdorlik yo'qligi bialn bog'liq edi.
Tabiatdan foydalanish va atrof muhitni muhofaza qilishning zarur ilmiy konsepsion va ekologik jarayonlar o'z vaqtida ishlab chiqilmadi. Bu esa ruy berishi mumkin bo'lgan salbiy ekologik oqibatlarni asosli ravishda bahslash borasida loyihalarni tayyorlash va ekspertiza qilishga tog'onoq bo'ldi.
Salbiy iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlar mamlakatdagi ekologik vaziyatga salbiy ta'sir etmay qolmadi, ahvol butunlay keskin tus oldi. Tabiatdan foydalanishga idoraviy munosabat, tabiiy boyliklarni isroflikcha sarflashga, bir qator mintaqalarda tabiiy muhitning talay darajada ifloslanishi va izdan chiqishiga olib keldi. Buning ustiga korxonalarning odamlar sanoati va tabiatga yetkazgan zararlari, ulaming xo'jalik faoliyatini baholashga hech qanday ta'sir o'tkazmasligi odatiy tusga kirdi.
Faqat 1988 yilning yanvaridagina “mamlakatdagi tabiatni muhofaza qilish ishini tubdan qayta ko'rish to'g'risida” qaror qabul qilindi.
Unda ekologik muammolarni hal etish, strategiyasi siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy sohalaridagi tub o'zgarishlarning tarkibiy qismi sifatida izohlab berildi.
Ekologik qayta tiklashning mohiyati-bu buyuk ishlab chiqarish tizimiga o'tishdirki, unda bir texnologik jarayonning chiqitlari boshqasining hom ashyosi bo'ladi.
Shubhasiz, ekologik qayta tiklash uzoqqa cho'ziladigan, qadamba-qadam qilinadigan ishdir. Istiqbolli ishlab chiqarish tizimmining hammasi ulkan buuyuk-texnologik sekilasosida ishlaydigan bo'ladi. Bu ekologik siyosatning yangi sohasidar.
Ijtimoiy iqtisodiy jarayonlarni boshqarish sohasida zamonaviy ekologik siyosatning vazifasi yangi xo'jalik mexanizmining qismi sifatida tabiatdan oqilona foydalanishning iqtisodiy mexanizmini shaklantirishdan iborat bo'lishi kerak. Odamlar ongini fikrlash tarsi va hatti- harakatlarini maqsadga muvofiq ravishda qayta ko'rish talab qilinadi. Bu tabiiy muhitni saqlash muammolari ustida jon kuydiradigan yangi tipdagi hodimni shaklantirish natijasida ro'y beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo‘mitasining tarixi
O‘zbekiston avvalgi tuzumdan Orol dengizining qurib borishi bilan bog‘liq ekologik inqirozni, aholi salomatligi va atrof-muhit holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan, suv va yer resurslarini yo‘qotgan yerlarni meros qilib oldi.
1980 yillar oxirida O‘zbekistondagi ekologik muammolar shunchalik kuchayganki, Respublika hukumatining 1988 yil aprel oyida qabul qilgan qarorida davlatning atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha davlat organi – O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi Qo‘mitaning hududiy bo‘linmalari viloyatlar (tumanlar), shuningdek Toshkent shahri tashkil qilingan davlat organlari maxsus yechim bo‘lgan.
Ekologik xavfsizlik sohasida davlat boshqaruvini tubdan yaxshilash maqsadida va respublikada atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik sharoitni yaxshilash, chiqindilarni atrof-muhitga zararli ta’sirini oldini olish va aholi salomatligi, aholi turmush tarzi sifati va darajasini oshirish uchun qulay sharoit yaratish, chiqindilar bilan ishlash tizimini uzoq vaqt mobaynida yaxshilash, shuningdek O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi № PF-5024 «Ekologiya va atrof-muhit sohasida davlat boshqaruvi tizimini takomillashtirish to‘g‘risida» farmoniga muvofiq va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 apreldagi № PF-2915 «O‘zbekiston Respublikasi ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi faoliyatini tashki etishni ta’minlash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori O‘zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi O‘zbekiston Respublikasining ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasiga aylantirildi.
O‘zbekiston Respublikasining ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi (bundan buyon matnda Davlat ekologiya qo‘mitasi) ekologiya atrof-muhitni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va takror ishlab chiqarish sohasida davlat organi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga hisobot beradi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Davlat ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish qo‘mitasi tizimida ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish bo‘yicha Qoraqalpog‘iston Respublikasi qo‘mitalari, shuningdek viloyatlar va Toshkent shahrining ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘yicha hududiy boshqarmalaridan tashkil topgan.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi ekologiya qo‘mitasi qoshida va atrof-muhitni muhofaza qilish qo‘mitasi, ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish boshqarmalari, tumanlar atrof-muhitni muhofaza qilish bo‘linmalarida, «Toza Hudud» davlat unitar korxonasining shaharlar va shuningdek, respublika tumanlarida maishiy chiqindilarni yo‘q qilish bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatish uchastkalari asosida tuman hokimliklarining obodonlashtirish bo‘limlari tuzildi.
Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish, qulay ekologik vaziyatni barqaror ta’minlash, hududiy birliklarning samaradorligini oshirish, shuningdek, 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasining rivojlanishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha harakatlar strategiyasining maqsadlariga muvofiqlashtirish hamda davlat boshqaruvida ma’muriy islohotlar kontseptsiyasi doirasida davlat boshqaruvining samaradorligini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasida quyidagilar tuzilgan:
– Biologik xilma-xillik va qo‘riqlanadigan tabiiy hududlarni muhofaza qilish va ulardan foydalanishni nazorat qilish inspektsiyasi va yuridik shaxsni tashkil qilmasdan chiqindilarni yig‘ish, saqlash, tashish, yo‘qotish, qayta ishlash, ko‘mib tashlash va yo‘q qilish nazorati inspektsiyasi bazasida ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish nazorati inspektsiyasi;
– Respublika ixtisoslashtirilgan sanitariya tozalash korxonalari assotsiatsiyasi;
– Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va rivojlantirish markazi va billing tizimi asosida davlat unitar korxonasi shaklida ekologik axborot markazi, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va multimediyani joriy etish.
Davlat ekologiya qo‘mitasi qoshida O‘zbekiston ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish ilmiy-tekshirish instituti, O‘zbekiston ekologik qo‘mitasi, «Eko-Energiya» Ilmiy-innovatsion markazi, Ilmiy-Axborotlar markazi kabi bo‘limlar faoliyat ko‘rsatmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish siyosati mamlakat ekologik xavfsizligini va atrof-muhitni muhofaza qilish, ekologik vaziyatni yaxshilash, chiqindilarning atrof muhitga zararli ta’sirini oldini olish, aholi turmush darajasi va sifatini yaxshilash uchun qulay shart-sharoitlarni yaratish, chiqindilarni yig‘ish, saqlash, tashish, qayta ishlash va utilizatsiya qilishga yo‘naltirilgan.
Bugungi kunda fan-texnika jadal sur’atlarda rivojlanib, inson va tabiat o’rtasidagi tabiiy muvozanat buzilayotganligi, tabiatga nisbatan jamiyat a’zolarida g’amxo’rlik sust ahvolga kelib qolganligi oqibatida atrof-muhitga katta ziyon yetmoqda. Ona tabiatga istiqbolni ko’zlab munosabatda bo’lish, kelajak avlodga uni go’zal va tabiiyligicha qoldirish bugungi kunning muhim vazifasi bo’lib turibdi. Chunki tabiatga nisbatan inson qanchalik berahmlik bilan munosabatda bo’lsa, tabiat ham insonga nisbatan aynan ana shunday javob qaytaradi. Har bir inson ongida ekologik madaniyat qay darajada shakllansa, jamiyat ham shu darajada taraqqiy etadi.
Mustaqil O’zbekiston yirik sanoat va agrar mintaqa bo’lib, kelajakda dunyoga yuz tutgan mashina sozlik, energetika, kimyo, oziq – ovqat sanoati, transport majmuini yanada rivojlantirish ko’zda tutulgan. Bunday ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi Respublikada ijtimoiy – ekotizmlarning holatiga muayan darajada salbiy ta`sir ko’rsatadi.[1]
Respublikada keskin bo’lib turgan ekologik va tabiatni muhofaza qilishga oid muammolar quyidagilar:
1. Yirik hududiy – sanoat majmualari joylashgan rayonlarda ya`ni Angren-Olmaliq Chirchiqlarda, Farg’ona-Marg’ilonda, Navoiy va boshqa rayonlardagi tabiatni muhofaza qilish muammolari. Bu rayonlarda ijtimoiy-ekotizm holati yaxshi emas. Chunki sanoat markazlarida chiqayotgan turli-xil gazlar va chiqindilar atrof-muhitni ekolgik holatini buzulishiga olib kelmoqda.[2]
2. Agrosanoat majmuidagi ekologik muammolar.
3. Tabiatdagi suvlarning sanoat chiqindilari pestisedlar va mineral o’g’itlar bilan ifloslanishi ham muammolardan biridir.
4. O’simlik va hayvonot dunyosini muhofaza qilish va qayta tiklash muammolari, qo`riqxonalar va milliy bog`lar tarmog`ini kengaytirish.
O’zbekiston Respublikasi tabiatni muhofaza qilish va undan oqilona foydalanish borasidagi asosiy strategik maqsadlar quyidagilar hisoblanadi:
Aholining sihat-salomatligi uchun qulay sharoit yaratish, beosferaviy muvozanatni saqlash; O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish samaradorligi va barqarorligini ko`zlagan holda tabiiy resurslardan foydalanish qayta tiklanadigan tabiiy resurslar ishlab chiqarish va iste`mol jarayonlarining muvoznatini saqlash tiklanmaydigan resurslarni ishlab chiqarish, chiqindilardan oqilona foydalanish; regional va lokal darajalarda tabiatni qayta tiklanish hususiyatini tiklash; tabiatning daslabki turlari va ularning genofondini landshaftlarning xilma – xiligini saqlash.[3]
Meteorologiya markazi 10 ma’lumotlariga qaraganda Orol dengizining qurigan va qariyb bir necha ming kvadrat kilometrga cho’zilgan tubidan har yili million tonnalab ko’z ilg’amas darajadagi chang va tuz shamol bilan uchirib ketilishi natijasida. Orol bo’yi xududlarda ekologik xavfsizlik darajasi ortib bormoqda. Ekologik holatning salbiy o’zgarishiga hududlarning metrologik sharoitlari ham ta’sir qiladi. Markaziy Osiyo hududida quyosh haroratining yuqori bo’lishi inson organizmida qon aylanishini kuchaytiradi, ko’p miqdorda terlatib, ayrim kimyoviy moddalarning teri orqali so’rilishiga, xatto me’yornomada ko’rsatilgan eng kichik raqam ham halokatli zaharlanishga olib kelishi mumkin. Bunday sharoitlarda ruhiy (85 foizga) va asab xastaliklari (109 foizga), nafas olish a’zolari xastaliklari (108 foizga) ko’payadi. Тarkibida nitrobirikmalar mavjud bo’lgan suv va oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq muddat iste’mol qilish moddalar almashinuvi, tayanch-harakat va asab tizimlari xastaliklarini, irsiy nuqsonlarni keltirib chiqaradi. Respublikada Chirchiq, Olmaliq, Ohangaron, Angren, Farg’ona, Marg’ilon, Navoiy va boshqa bir qator joylarda kimyoviy, neft-kimyoviy hamda mikrobiologik tarmoqlar korxonalarining, ko’p quvvat va suv talab qiladigan ishlab chiqarish vositalarining ko’pligi tufayli ekologikning salbiy o’zgarishi keskinlashdi. Тojikistonning Тursunzoda shahrida joylashgan alyuminiy zavodining salbiy oqibatlari Surxondaryo viloyatining Sariosiyo, Denov, Sho’rchi va Oltinsoy tumanlarida sezildi. Natijada anor va xurmoning hosildorligi va sifati pasayib ketdi, aholi salomatligi esa, yomonlashdi.Vujudga kelgan Orol dengizi muammosi bilan bog`liq halokatli ekologik – iqtisodiy va ijtimoiy ahvolni yaxshilash, Orol dengizini saqlab qolish maqsadida aholini sifatli ichimlik suvi bilan ta`minlash. Orol bo’yi aholisini normal sanitar sharoitlar va ozuqa bilan ta`minlash uchun Markaziy osiyo davlatlari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yagona suv xo`jaligi siyosatini ishlab chiqish hamda har-bir Respublikaning Orol dengiziga quya oladigan suvi, ya`ni Orol bo’yidagi barcha tabiiy ko’llarni saqlab qolish kabi ishlar rejalashtirilgan.
Atmosfera havosini muhofaza qilishning asosiy yo’nalishi shahar va aholi yashaydigan punktlarda atmosfera havosining sifatini yaxshilash, keyinchalik sanitar-gigienik qoidalarga rioya qilish buning uchun Respublikamizning barcha hududlarida chiqindilarni kamaytirish, kam chiqindili texnilogiyalarni yaratish, chang to’plovchi va tozalovchi yangi qurilmalarni yaratish va ularning ishlab chiqarish samaradorligini oshirish eskirgan qurilmalarni yaxshilash bilan almashtirish va boshqalar. Orol dengizinimg qurishi iqlim o’zgarishiga ham sababchi bo’ldi. Qurg’oqchilik tufayli iqlimning keskin kontenentalligi ortib ketdi. Dengiz va quruqlik o’rtasidagi haroratning o’zgarishi, shamol tezligining ortishi, suvning to’lqinlanish hodisasini kuchaytirishiga olib keldi.[4]
Sut emizuvchi hayvonlar va qushlar kamayib ketdi. Qurigan maydonlar xavfli kasalliklarni tarqatuvchi kemiruvchi bilan to’lib bormoqda. Orol bo’yining sanitar-epidemiologik ahvoli nihoyatda og’irlashmoqda. Agar zudlik bilan tabiatda vujudga kelayotgan muammolar hal qilinmasa insoniyat va butun mavjudodning hayoti xavf ostida qoladi. Biz tabiatga qarammiz, biz tabiatsiz yashay olmaymiz, shunday ekan biz barchamiz tabiatni asrab avaylashimiz, uning har-bir qarich yerini ko’z qorachig`iday asrashimiz, tabiat boyliklaridan oqilona foydalanishimiz, har-bir tomchi suvni tejab ishlatishimiz, tabiat haqida doimo g’amxo’rlik qilishimiz lozim.
Uzoq yillar davomida eski ma’muriy buyruqbozlik tizimi sharoitida Markaziy Osiyi mintaqasidagi ekologik muammolarga e’tibor berilmadi. Tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga arzimas darajada kam mablag’ ajratilardi. Bu mablag’ tabiatga yetkazilgan zararni also qoplamasdi. Sobiq ittifoq zamonida atrof-muhit va atmosfera havosining ifloslanishi, toza ichimlik suvi yetishmasligi tashvishli hol ekani haqida bilib, bilmaslikga olindi. Qonunlar rasmiyat uchun qabul qilinadiyu, ammo ular hayotga joriy etilmadi. Sho’ro tuzumi davrida inson tabiatni o’z irodasiga bo’ysundirishi lozim degan soxta aqida uzoq yillar ustuvorlik qildi. Natijada barcha hududlarda ekologik muvozanat qo’pol ravishda buzildi. [5] Mintaqamizda, shuningdek, O’zbekiston Respublikasida ham tashvishlanarli ekologik vaziyatlar yuzaga keldi. O’zbekiston Respublikasiga sobiq ittifoqdan, eski mustabid tuzumdan aytib o’tganimizdek paxta yakka hokimligi va boy mineral xom ashyo resurslaridan nazoratsiz, ayovsiz foydalanish asosiga qurilgan iqtisodiyot og’ir meros bo’lib qoldi. Respublikamizga xom ashyo yetishtirib beradigan chekka o’lka sifatida qaraldi. Mamlakatimizdan katta miqdorda yetishtirilgan paxta hosilining aksariyat hajmi tekinga tashib ketilar edi. Oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategik ahamiyatga ega materiallar jahon bozorining o’ta xaridorgir bo’lgan boshqa qimmatbaho mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foyda O’zbekiston xazinasiga tushmas edi. Hududimizda yuz bera boshlagan ekologik inqiroz nihoyatda keskinlashib ketib, ijtimoiy tus ola boshladi. Ekologik tanazzuldan esa keng jamoatchilik tashvishga tushishi tabiiy hol,albatta. Odamlar qanday xavf qarshisida turganliklarini, atrof-muhitga yetkazilayotgan zarar qanday ko’rgiliklarga olib kelganligini yaqqol his etdilar. Tabiatga qo’pol va takabburlarcha munosabatda bo’lish odamlarning qirilib, genofondning yo’q bo’lib ketishiga muqarrar ravishda olib kelishini tushunib yetgan kishilar, olimlar, shoir va yozuvchilar, mutaxassislar, deputatlar bong ura boshladilar. Dunyoning hamma mamlakatlarida, boshqa mintaqalarda sodir bo’lganidek Markaziy Osiyoda, O’zbekistonda ham ekologik muammolar dolzarb bo’lib qoldi.[6] O’zbekistonda eng xavfli ekologik muammolar toza havo, ichimlik suv, tuproq tarkibining buzilishi va Orol dengizi muammolari hisoblanadi, O’zbekiston Respublikasi Davlat sanitariya epidimologiya nazorati bergan ma’lumotga ko’ra hozirda Respublikamiz sanoati va qishloq xo’jaligi tarmoqlarida 3 milliondan ortiq kishi band bo’lib, shuning qariyb 1 millionga yaqini zararli sharoitlarda(chang, shovqin, titrash, ultra- va infratovushlar ta’sirida) mehnat qilmoqda. Zararli mehnat sharoitlari hisobiga kasb-patologiya kasalliklar ko’payishi kuzatilmoqda. Jumladan Respublikada so’nggi besh yil davomida bu kasallik (har 10000 ishchiga nisbatan) 1,2 dan to 1,76 gacha ko’paygan, Navoiy tog’-metallurgiya kombinatida bu ko’rsatgich 1,62 dan to 3,2 gacha oshgan. Markaziy Osiyodagi mintaqaviy ekologik muammolardan eng muhimi Orol va Orol bo'yi ekologik muammosidir. Orol dengizi yaqin vaqtlargacha eng yirik dengizlardan biri hisoblangan. U muhim baliqchilik, ovchilik, transport va rekreatsion ahamiatga ega edi. Sug'oriladigan dehqonchilikning rivojlanishi natijasida Amudaryo va Sirdaryoning suv quyishi 1970 yilga kelib 37,8 km kub, 1980 yilda esa 11,1 km kub gacha kamayib ketdi. Suvning sho'rlanish darajasi litriga 9-10 g dan 34-37 g/litr gacha ortdi. Hozirgi kunda dengiz satxining yillik o'rtacha pasayishi 80-110 sm (oldin 53 sm bo’lgan 33 metr ga tushsa orol 2 ga bo'linib qoladi, hech bo'lmaganda 33,5 metr balandlikda saqlab qolish kerak). Orolning qurigan tubi yirik chang to'zon makoniga aylandi. Aholi ichadigan suv pestitsidlar bilan ifloslangan, keyingi 10 yil ichida o'lim 2 marta ortgan. Bolalar o'limi har tug'ilayotgan 1000ta chaqaloqdan 45-90 taga to"g'ri keladi. Ayollarning 80%ida kamqonlik xastaligi uchraydi. Bolalarning 90%ida siydigida tuzlar miqdori ortib ketgan. Orol muammosining hal qilinishining tub mohiyati suv resurslaridan oqilona foydalanishni amalga oshirishga bog’liq. Orolni saqlab qolish uchun Markaziy Osiyo Respulikalari bilan birgalikda qisqa vaqt ichida yiliga 20-21 kub km suv Orolga quyiladigan miqdorda yagona suv xo'jalik siyosatini ishlab chiqish bunda Orolbo'yidagi barcha tabiiy ko'llarni saqlab qolish e'tiborga olinishi lozim. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi respublikada ijtimoiy ekologik holatiga muayyan darajada salbiy ta'sir ko’rsatadi Yurtimizda boshqa sohalar qatori ekologik barqarorlikni ta’minlash, aholining qulay tabiiy muhitga ega bo‘lishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, tabiiy resurslardan oqilona va samarali foydalanish, yuzaga kelayotgan ekologik muammolarning oldini olishva ularning salbiy oqibatlarini bartaraf etish masalalariga ham jiddiy e’tibor qaratib kelinmoqda.[7]
Prezidentimizning 2017 yil 12 iyuldagi Oliy Majlis palatalari, siyosiy partiyalar va O‘zbekiston ekologik harakati vakillari bilan uchrashuvdagi ma’ruzasida hokimiyat vakillik organlari hamda siyosiy partiyalar va Ekologik harakatning o‘tgan davrdagi faoliyati tanqidiy ruhda tahlil etilib, islohotlarni chuqurlashtirish yuzasidan oldimizda turgan muhim vazifalar belgilab berildi. Xususan, Ekologik harakat hamda uning Qonunchilik palatasidagi deputatlik guruhining istiqboldagi vazifalari aniq ko‘rsatib o‘tildi.
Avvalo, sohaga oid yangi qonun loyihalari yaratish, mavjudlarini takomillashtirish, nazorat-tahlil faoliyatini bugungi talab darajasida kuchaytirish, uzluksiz ekologik ta’lim konsepsiyasini ishlab chiqish, ekologik nazoratning jamoatchi inspektorlari tizimini rivojlantirish, aholi ekologik madaniyatini yuksaltirishga qaratilgan tizimli ishlarni amalga oshirish, atrof-muhitga zararli ta’sir ko‘rsatuvchi obyektlarni va suv tozalash inshootlarini inventarizatsiyadan o‘tkazish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi qabul qilinib, hayotga izchil tatbiq etilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi Qonuni aholining iste’mol, maishiy va boshqa ehtiyojlari uchun suv obyektlaridan foydalanish qismining ijro etilishi yuzasidan Sog‘liqni saqlash hamda Uy-joy kommmunal xizmat ko‘rsatish vazirliklari, Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish, Geologiya va mineral resurslar davlat qo‘mitalari axboroti yuzasidan parlament eshituvlari bo‘lib o‘tdi. Ayni chog‘da “Xavfli chiqindilarni transchegaraviy tashish va ularni yo‘q qilish ustidan nazorat qilish to‘g‘risida”gi Bazel konvensiyasi bajarilishi holati o‘rganilib, Ekologiya va atrof muhitni muhofaza qilish masalalari qo‘mitasi eshituvi tashkil etildi.
Bizning vaqtimizda atrof-muhit ifloslanishi har daqiqada yuz beradi. Ekologik tizimdagi o'zgarishlar manbalari mexanik, kimyoviy, biologik, fizikaviy bo'lishi mumkin. Ularning har biri Yer atmosferasiga qaytarilmas hissa qo'shadi va uning holatini yomonlashtiradi
Mexanik ifloslanish nima?
Mexanik ifloslanish atrof-muhitni har xil chiqindilar bilan ifloslanishidan kelib chiqadi, bu esa o'z navbatida atrof-muhitga salbiy ta'sir qiladi. Hech qanday jismoniy va kimyoviy oqibatlar yo'q, ammo vaziyat ijobiy tomonga o'zgarmaydi. Ifloslanish elementlari turli xil qadoqlash va konteynerlar, polimer materiallar, qurilish va maishiy chiqindilar, avtomobil shinalari, aerozollar va qattiq tabiatdagi sanoat chiqindilari bo'lishi mumkin.
Mexanik aralashmalarning manbalari
axlatxonalar va axlatxonalar;
axlatxonalar va ko'milgan joylar;
shlaklar, polimer materiallardan tayyorlangan mahsulotlar.
Mexanik chiqindilar deyarli parchalanmaydi. Natijada, ular landshaftni o'zgartiradilar, o'simlik va hayvonot dunyosining izolalarini kamaytiradi va erlarni begonalashtiradi.
Aerozollar havoni asosiy ifloslantiruvchi moddalar sifatida
Bugungi kunda aerozollar atmosferada 20 million tonna miqdorida mavjud bo'lib, ular chang (havoda tarqalgan va parchalanish paytida hosil bo'lgan qattiq zarralar), tutun (qattiq moddalarning yonishi, bug'lanishi natijasida paydo bo'ladigan yuqori dispersli zarralari) ga bo'linadi. kimyoviy reaktsiyalar, eritma va boshqalar) va tumanlar (gaz muhitida to'planadigan zarralar). Aerozollarning inson tanasiga kirib borish qobiliyati ta'sir qilish dozasiga bog'liq. Uning kirib borishi yuzaki yoki chuqur bo'lishi mumkin (u bronxiolalarda, alveolalarda, bronxlarda to'planadi). Tanada zararli moddalar ham to'planishi mumkin.
Parchalanadigan aerozollardan tashqari, havo suyuq va qattiq yoqilg'ining yonishi paytida hosil bo'lgan kondensatlar va ikkilamchi to'xtatilgan qattiq moddalar bilan ifloslanadi.
Atrof muhitni mexanik aralashmalar bilan to'sib qo'yish
Parchalanishi qiyin bo'lgan chiqindilardan tashqari, changli havo ham salbiy ta'sir ko'rsatadi, bu uning ko'rinishiga va shaffofligiga ta'sir qiladi, shuningdek mikroiqlimning o'zgarishiga yordam beradi. Mexanik ifloslanish kosmik atrofdagi bo'shliqqa ta'sir qiladi, uni doimiy ravishda to'sib qo'yadi. Mutaxassislarning fikriga ko'ra, uch ming tonnadan ortiq kosmik chiqindilar allaqachon kosmosda to'plangan.
Eng global muammolardan biri bu atrof-muhitni maishiy chiqindilar bilan ifloslanishi. Ular hatto sanoat korxonalari bilan taqqoslanmaydi (har yili maishiy chiqindilar ko'payishi 3 foizni tashkil qiladi, ba'zi hududlarda u 10 foizga etadi).
Va, albatta, dafnlar atrof-muhit holatiga zararli ta'sir ko'rsatadi. Har yili qo'shimcha maydonga ehtiyoj bir necha bor ortib bormoqda.
Insoniyat sayyoramizning kelajakdagi taqdiri to'g'risida jiddiy o'ylashi kerak. Xuddi shu yo'nalishda harakat qilsak, biz ekologik falokat boshlanishiga mahkum bo'lamiz.
xavf tug'dirishi bilan bog'liq. Zamonaviy shaharlarning eng qiyin muammolaridan biri bu ifloslanish va atrof-muhitning yomonlashishi. Urbanizatsiya, havo, suv va tuproqning ifloslanishi, uy-ro'zg'or ehtiyojlari uchun katta miqdordagi suvdan foydalanish, iqlim o'zgarishi natijasida yuzaga kelgan landshaftlardagi tub o'zgarishlar bir qator ekologik va biotibbiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Shaharlarda havoning kimyoviy ifloslanishining asosiy manbalari sanoat korxonalari (transport tizimlari bilan bir qatorda) sanoat korxonalari, avtomobil transporti va turli chiqindilarni yoqish jarayonidir. Sanoat manbalariga quyidagilar kiradi: qora va rangli metallurgiya, neft-kimyo, qurilish materiallari ishlab chiqarish, kimyo va boshqa sohalar, shuningdek kogeneratsiya zavodlari. Atmosferani elektr stantsiyalaridan yoqilg'ini yoqish mahsulotlari bilan ifloslanish darajasi yoqilg'ining sifati va yonilg'i izolyatsiya qiluvchi qurilmaning tabiatiga bog'liq. Asosiy ifloslantiruvchi moddalar to'liq (oltingugurt va kul oksidi) va to'liq bo'lmagan (asosan uglerod oksidi, kuydirgi, uglevodorodlar) yonish mahsulotlari. Havo azotidan yuqori yonish haroratida hosil bo'lgan azot oksidi muhim rol o'ynaydi. Yog 'yoqadigan issiqlik elektr stantsiyalari deyarli kul chiqarmaydi, ammo ular uch baravar ko'p oltingugurt angidridini chiqaradi. Kichik ishlov beradigan o'simliklar ozgina azot oksidi ishlab chiqaradi, ammo to'liq bo'lmagan yonish mahsulotlarini, ayniqsa, kuyikishni juda ko'p miqdorda chiqarishi mumkin.
Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu emissiyalarning yil davomida taqsimlanishi etarlicha notekis. Maksimal atmosferaga zararli chiqindilar qish oylarida issiqlik elektr stantsiyalari va qozonxonalar to'liq quvvat bilan ishlayotganda kuzatiladi.
Havoni ifloslantiruvchi transport manbalari guruhiga quyidagilar kiradi: temir yo'l, suv, havo va avtomobil transporti. Bundan tashqari, havoning kimyoviy tarkibini o'zgartirishda uning roli tez o'sib bormoqda. Rossiya shaharlarining bir yuz ellikta shahrida sanoat chiqindilariga qaraganda avtomobil chiqindilari ustundir. Moskvada bu ko'rsatkich 88% ni tashkil qiladi. Ichki yonish dvigatellari katta miqdordagi kislorodni iste'mol qiladilar va ularning chiqindi gazlarida 200 dan ortiq turli xil kimyoviy moddalar mavjud. Asosiy qismi uglerod oksidi va uning dioksidi, azot oksidi, uglevodorod va qo'rg'oshin birikmalaridir. Yiliga 15 ming km masofani bosib o'tadigan bitta mashina shahar atmosferasidan 4,4 tonna kislorod oladi va 3,3 tonna karbonat angidrid, 0,5 tonna uglerod oksidi, 0,1 tonna zaharli uglevodorod va 30 kg oksidi chiqaradi. azot. Yoqilg'i quyish shoxobchalarida va avtoulovlarga xizmat ko'rsatish stantsiyalarida benzin, moy va boshqa suyuqliklarning sezilarli darajada ifloslanishi va bug'lari.
Insoniyatning global ekologik muammolari. Dunyoning ekologik muammolari
UY BANYODA DEVOR BEZAKLARI
Insoniyatning global muammolaridan biri bu atrof-muhitning doimiy ravishda yomonlashib borayotgan holati bo'lib, uning sababi o'zidir. Inson va tabiatning tobora faollashib borayotgan o'zaro ta'siri ekotizimning buzilishiga olib keldi, ularning aksariyati qaytarib bo'lmaydigan. Shunday qilib, insoniyatning ekologik muammosi shundan iboratki, tabiiy resurslardan bundan keyin ham o'ylamay foydalanish sayyora miqyosidagi falokatga olib keladi.
Insoniyatning barcha global ekologik muammolari ham bu kabi halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin emas. Global genofond kamaymoqda va yo'q qilinmoqda, turlarning xilma-xilligi tezroq va tezroq buzilmoqda. Hozir Yer yuzida 20 millionga yaqin flora va fauna turlari yashaydi, lekin ular ham noqulay muhit qurboniga aylanishadi.
Amerikalik ekologlar o'zlarining tadqiqotlari to'g'risida hisobot berishdi, unga ko'ra so'nggi ikki asr davomida sayyoramiz 900 ming turni yo'qotdi, bu har kuni o'rtacha 12 tur yo'q bo'lib ketishini anglatadi!
O'rmonlarni kesish
Yashil maydonlarni ekish tezligi ularning vayron bo'lish tezligidan oshib keta olmaydi, uning ko'lami halokatli bo'lib bormoqda, shunda keyingi yuz yil ichida odamlar tom ma'noda nafas oladigan narsaga ega bo'lmaydilar. Bundan tashqari, "sayyora o'pkasi" ning asosiy dushmani hatto yog'ochlar emas, balki kislotali yomg'irdir. Elektr stantsiyalari tomonidan chiqariladigan oltingugurt dioksidi uzoq masofalarga olib boriladi, yog'ingarchilik shaklida tushadi va daraxtlarni o'ldiradi. Ushbu mavzu bo'yicha har qanday insho qayg'uli statistikani ko'rsatadi - har yili sayyorada 10 million gektar o'rmonlar yo'qoladi va raqamlar tobora qo'rqinchli bo'lib bormoqda.
Foydali qazilmalar zahiralarining kamayishi
Ruda zahiralarini va sayyoramizning boshqa sovg'alarini nazoratsiz va doimiy ravishda o'sib borayotgan iste'mol qilish tabiiy natijaga olib keldi - ekologiya buzilgan va insoniyat inqiroz yoqasida edi. Mineral resurslar uzoq vaqt davomida chuqurlikda to'plangan, ammo zamonaviy jamiyat ularni hayratlanarli darajada tez haydab chiqarmoqda va qazib chiqarmoqda: masalan, ishlab chiqarilgan neftning umumiy miqdorining yarmi insoniyatning so'nggi 15 yillik faoliyati natijasidir. faoliyat. Agar siz xuddi shu ruhda davom etsangiz, u bir necha o'n yillar davom etadi.
Energiya ishlab chiqarish uchun foydali qazilmalardan foydalanish o'rniga, muqobil va bitmas-tuganmas manbalardan bir xil maqsadda - quyosh, shamol va ichakning issiqligidan foydalanish mumkin.
Okeanlarning ifloslanishi va vayron bo'lishi
Suvsiz odamlar havosiz o'lishadi, ammo axlat hali ham insoniyat uchun global muammodir. Axlat nafaqat erni, balki suv bo'shliqlarini ham tashlaydi. Kimyoviy chiqindilar okeanga tashlanadi, hayvonlarni, baliqlarni va planktonlarni o'ldiradi, yog'li qatlamlar bilan qoplangan keng maydonlar va parchalanmaydigan sintetik chiqindilar axlat orollariga aylanadi. Muxtasar qilib aytganda, bu nafaqat atrof-muhitning ifloslanishi, balki haqiqiy falokatdir.
Ekologik muammolar - bu tabiiy muhitning buzilishini anglatuvchi bir qator omillar. Ko'pincha ular inson faoliyati tufayli yuzaga keladi: sanoat va texnologiyaning rivojlanishi bilan ekologik muhitda muvozanatli sharoitlarning buzilishi bilan bog'liq muammolar paydo bo'la boshladi, ularni qoplash juda qiyin.
Inson faoliyatining eng halokatli omillaridan biri bu ifloslanishdir. Bu o'zini tutun darajasining oshishi, o'lik ko'llarning paydo bo'lishi, zararli elementlar bilan to'yingan va foydalanishga yaroqsiz sanoat suvlarida namoyon bo'ladi, shuningdek, ba'zi hayvonlar turlarining yo'q bo'lib ketishi bilan bog'liq.
Shunday qilib, inson bir tomondan qulaylik uchun sharoit yaratsa, ikkinchi tomondan tabiatni buzadi va oxir-oqibat o'ziga zarar keltiradi. Shuning uchun ham keyingi yillarda olimlar orasida asosiy ekologik muammolarga alohida e’tibor qaratilmoqda va muqobil variantlarni topishga qaratilgan.
Asosiy ekologik muammolar
Dastlab, ekologik muammolar miqyos sharoitlariga ko'ra ajratiladi: ular mintaqaviy, mahalliy va global bo'lishi mumkin.
Mahalliy ekologik muammoga misol qilib, sanoat chiqindilarini daryoga tushirishdan oldin tozalamaydigan zavodni keltirish mumkin. Bu baliqlarning o'limiga olib keladi va odamlarga zarar etkazadi.
Mintaqaviy muammoga misol sifatida Chernobilni, aniqrog'i, unga tutash tuproqlarni olish mumkin: ular radioaktiv va bu hududdagi har qanday biologik organizmlar uchun xavf tug'diradi.
Insoniyatning global ekologik muammolari: xususiyatlari
Ushbu ekologik muammolar silsilasi juda katta miqyosga ega va mahalliy va mintaqaviylardan farqli o'laroq, barcha ekologik tizimlarga bevosita ta'sir qiladi.
Atrof-muhit muammolari: iqlimning isishi va ozon teshiklari
Issiqlik Yer aholisi tomonidan ilgari kam uchraydigan yumshoq qishda seziladi. Birinchi Xalqaro Geofizika yili o'tkazilgandan beri cho'zilgan havo qatlamining harorati 0,7 ° S ga oshdi. Muzning pastki qatlamlari suvning 1 ° S ga qizishi tufayli eriy boshladi.
Ba'zi olimlarning fikricha, bu hodisaning sababi ko'p miqdorda yoqilg'ining yonishi va atmosfera qatlamlarida karbonat angidridning to'planishi natijasida paydo bo'lgan "issiqxona effekti" deb ataladi. Shu sababli issiqlik almashinuvi buziladi va havo sekinroq soviydi.
Boshqalar, isinish quyosh faolligi bilan bog'liq va bu erda muhim rol o'ynamaydi, deb hisoblashadi.
Ozon teshiklari texnologik taraqqiyot bilan bog'liq yana bir insoniyat muammosidir. Ma'lumki, Yerda hayot organizmlarni kuchli ultrabinafsha nurlanishidan himoya qiluvchi himoya ozon qatlami paydo bo'lgandan keyingina boshlangan.
Ammo 20-asrning oxirida olimlar Antarktida ustidagi ozon miqdori juda past ekanligini aniqladilar. Zarar ko'rgan hudud Shimoliy Amerikaning kattaligiga teng bo'lsa-da, bu holat bugungi kungacha davom etmoqda. Bunday anomaliyalar boshqa hududlarda ham topilgan, xususan, Voronej ustida ozon teshigi mavjud.
Buning sababi - faol va sun'iy yo'ldoshlar, shuningdek, samolyotlar.
Ekologik muammolar: cho'llanish va o'rmonlarni yo'q qilish
Buning sababi - elektr stantsiyalarining ishlashi boshqa global muammoning tarqalishiga - o'rmonlarning yo'q qilinishiga yordam beradi. Masalan, Chexoslovakiyada o'rmonlarning 70% dan ortig'i bunday yomg'irlar tufayli vayron bo'lgan, Buyuk Britaniya va Gretsiyada esa 60% dan ortig'i. Shu sababli butun ekotizimlar buziladi, ammo insoniyat sun'iy ravishda ekilgan bu daraxtlarga qarshi kurashishga harakat qilmoqda.
Hozirgi vaqtda cho'llanish ham global muammodir. Bu tuproqning qashshoqlanishidan iborat: katta maydonlar qishloq xo'jaligida foydalanish uchun yaroqsiz.
Inson bunday hududlarning paydo bo'lishiga hissa qo'shadi, nafaqat tuproq qatlamini, balki ona jinsini ham buzadi.
Suvning ifloslanishi natijasida yuzaga keladigan ekologik muammolar
So'nggi paytlarda iste'mol qilinadigan toza toza suv ta'minoti ham sezilarli darajada kamaydi. Bu odam uni sanoat va boshqa chiqindilar bilan ifloslanishi bilan bog'liq.
recommended by
Mgid
Mgid
НОВОСТИ24
Девушка засыпала со своим питоном, пока не заподозрила нечто
УЗНАТЬ БОЛЬШЕ
Bugungi kunda bir yarim milliard odam toza ichimlik suviga ega emas, ikki milliard odam esa ifloslangan suvni tozalash uchun filtrsiz yashaydi.
Shunday qilib, aytishimiz mumkinki, insoniyat hozirgi va kelajakdagi ko'plab ekologik muammolar uchun aybdor va u yaqin 200-300 yil ichida ularning ba'zilarini hal qilishga majbur bo'ladi.
Butun insoniyatning mavjudligi uchun jiddiy tahdidni ifodalovchi, darhol paydo bo'lmadi. Faqat 80-yillarning boshlarida. bu mavzu turli mutaxassislar tomonidan jiddiy izlanishlar mavzusiga aylandi.
Atrof-muhit xavf-xatarlari aniq haqiqatga aylanishidan ancha oldin ta'kidlangan muammolardan biridir. Buning uchun taniqli rus olimi V.I. Vernadskiy bundan 80 yil oldin ogohlantirgan edi, agar biz ijtimoiy taraqqiyot yo'lida davom etmoqchi bo'lsak, tabiat va jamiyatning o'zaro ta'siri haqida jiddiy o'ylashimiz kerak. Agar jamiyat oqilona asosda, tabiatning tabiiy qonunlariga muvofiq rivojlanmasa, deb ta'kidladi u, u holda Yerdagi barcha hayotning nobud bo'lishi muqarrar. VA DA. Vernadskiy biosferaning noosferaga - Yerdagi aql sferasiga evolyutsiyasi tushunchasini yaratdi. U noosferani biosfera rivojlanishining ma'lum bir bosqichi, odamlarning ongli, o'zgartiruvchi faoliyati ushbu taraqqiyotning haqiqiy harakatlantiruvchi kuchiga aylanadigan bosqichi deb hisobladi. Shu bilan birga, noosfera g'oyasini fransuz olimlari E. Leroy, P. Tayer de Shardenlar ishlab chiqdilar. Ular biosferaning ajralmas qismi sifatida insonning o'ziga xosligini asoslashga harakat qildilar, noosferani ideal shakllanish, sayyoramizning maxsus biosferadan tashqari "fikr qobig'i" sifatida tushundilar. Ana shu g‘oyalar asosida ular butun insoniyatni birlashtirish yo‘lida g‘arazli intilishlardan voz kechishga chaqirgan holda, inson va tabiat o‘rtasidagi munosabatlarni uyg‘unlashtirish konsepsiyasini qurdilar. O‘shanda ham yangi davr – sayyora hodisalari davri kelayotgani, bu yangi sharoitda odamlar tabiiy va ijtimoiy elementlarga faqat birgalikda qarshilik ko‘rsatishi mumkinligi haqidagi tushuncha shakllangan edi.
"Inson-jamiyat" tizimini rivojlantirishning hozirgi bosqichida global ekologik muammolarning dinamikasi kuzatilmoqda: ba'zi muammolarning almashinishi hayotga real tahdidning og'irligi pasayganligi sababli emas, balki yangi, kam bo'lmagan muhimligi sababli sodir bo'ladi. iqlimning isishi, ozon qatlamining yupqalashishi, kislotali yomg'ir kabi ekologik muammolar doimo paydo bo'ladi. Global ekologik muammolarning dinamikasi deganda yangi global ekologik muammolarning paydo bo'lishi tushuniladi, mavjudlari esa o'z dolzarbligini yo'qotmaydi, lekin hal etilmasa, biz ekologik muammolarning "qor to'pi" deb ataladigan ta'siri haqida gapiramiz.
"Global ekologik muammolar" tushunchasining mazmuni hal etilmaydigan, mavjudligi muqarrar ravishda insonning o'limiga olib keladigan, ularni o'ziga xos lingvistik tuzoq sifatida metaforaga tushirishga olib keldi. Oxirgi yondashuv inson tafakkurining inqirozidan kelib chiqadi.
XXI asrda global ekologik muammolar qanday? Ularni hal qilish ehtimoli qanday? Ularni hal qilishda qanday rol o'ynaydi? Quyidagi barcha materiallarda berilgan savollarga javoblar mavjud.
Yangi ming yillikning boshlarida ekologik muammolarning jadal rivojlanishi “issiqxona effekti” bilan bog‘liq bo‘lgan global iqlim o‘zgarishi muammosini birinchi o‘ringa qo‘ymoqda. Issiqxona gazlarining manbalari - karbonat angidrid, metan, freon va boshqa ba'zi gazlarning antropogen chiqindilari. Antropogen emissiyalarning ta'siri bir qator bilvosita sabablar, jumladan o'rmonlarning kesilishi, landshaft o'zgarishi va erdan foydalanish bilan kuchayadi. 2000 yilga kelib, shimoliy yarim sharda haroratning o'rtacha yillik ko'tarilishi yigirmanchi asrning o'rtalariga nisbatan 1,3 darajaga yuqori edi. Zavodlar, fabrikalar, avtomobillar, samolyotlardan karbonat angidrid gazining sanoat chiqindilari ayniqsa xavflidir. Yigirma birinchi asr davomida ushbu moddaning chiqindilarining ko'payishi prognoz qilinmoqda, bu fotoalbom energiya manbalarining (neft, gaz, ko'mir) yonishi bilan bog'liq. 2100 yilga kelib, o'rtacha global harorat Selsiy bo'yicha 5,8 darajagacha ko'tariladi. Amerika Qo'shma Shtatlari kabi sanoati rivojlangan mamlakatlar karbonat angidrid chiqindilariga asoslangan iqlim isishiga eng katta ta'sir ko'rsatadi. ETR doirasidagi karbonat angidrid chiqindilarining salbiy ta'sirini baholash olimlar tomonidan noaniq baholanadi. Atmosferadagi karbonat angidrid kontsentratsiyasining oshishi 2100 yilga kelib sekinlashishi va barqarorlashishi kerak degan fikr mavjud.
Ikkinchi global ekologik muammo - ozon qatlamining buzilishi tubdan hal qilishni talab qiladi. Ma'lumki, 20 km dan ortiq balandlikda joylashgan ozon qatlami yer yuzasini quyoshning zararli ultrabinafsha nurlaridan himoya qiladi, ular orasida qisqa to'lqinli nurlanish eng xavfli hisoblanadi. Ular, ayniqsa, aholi salomatligiga, uning immun va gen tizimlariga salbiy ta'sir ko'rsatadi. Ozon qatlamining emirilishi yuqumli kasalliklarning ko'payishiga olib keladi. Ozon qatlamining yupqalashishi va "teshiklar" paydo bo'lishiga sabab atmosferaga ftorli va xlorli uglevodorodlar (PCH) va galogen birikmalar (galonlar) chiqindilari hisoblanadi. Ultraviyole nurlar dengiz va okeandagi oziq-ovqat zanjirining asosini ifodalovchi plankton tomonidan yo'q qilinadi. Plankton yashaydigan suvlarning isishi tufayli uning miqdori va tur tarkibi o'zgaradi va umuman olganda, oziq-ovqat ta'minotiga ta'sir qiladi. Olimlar ozon qatlamining emirilishi (25% ga) soya hosilini 20-25% ga kamaytirishga taʼsirini aniqladilar. 1987 yilda ozon qatlamiga eng zararli ta'sir ko'rsatadigan xlorftorokarbon-12 yoki freonni sezilarli darajada cheklovchi Monreal protokoli qabul qilindi. Rossiya, shuningdek, ozon qatlamini buzuvchi moddalarning eng yirik ishlab chiqaruvchilari va iste'molchilaridan biridir. Birlashgan Millatlar Tashkilotining Atrof-muhit bo'yicha dasturi barcha mamlakatlar atmosferaga uning chiqindilarini 50% ga kamaytirsa ham, bir necha o'n yillar davomida xlor miqdorini oshirishni nazarda tutadi. Atmosferani muhofaza qilish bo'yicha Vena konventsiyasi (1985) va Monreal protokoli (1987) ga muvofiq 1993 yildan boshlab ozon qatlamini yemiruvchi moddalarning yillik iste'moli 1986 yil darajasidan 80% gacha kamaytirilishi kerak. Bayonnomani imzolamagan mamlakatlardan kimyoviy moddalarni olib kirish, shuningdek, tarkibida FHU (ftorli va xlorli uglevodorodlar) va galogenlar bo'lgan tovarlarni olib kirish taqiqlanadi. Ozon qatlamini saqlashga hissa qo'shadigan texnologiyalarga sarmoya kiritish uchun davlatlar yordam olishlari mumkin bo'lgan xalqaro iqlim fondini yaratish ko'zda tutilgan.
Uchinchi muammo - kislotali yomg'ir va transchegaraviy havo ifloslanishi. Oltingugurt dioksidi va azot oksidi, qazib olinadigan yoqilg'ining yonishi natijasida hosil bo'lgan, shamol tomonidan emissiya manbasidan ancha masofada o'tishi va yomg'ir, qor va boshqalar bilan erga qaytishi mumkin. Kislota yomg'irlari ko'llar, daryolar, tuproqlarning kislotaliligini o'zgartiradi, ko'plab hayvonlar va o'simliklarning nobud bo'lishiga, davlat sektorida sezilarli yo'qotishlarga va xarajatlarga olib keladi. Kislotali yog'ingarchilik o'rmonlarning nobud bo'lishiga, ifloslanish manbasidan yuzlab kilometr uzoqda joylashgan ichki suv havzalarida baliqlarning o'latiga olib keladi. Ochiq metall konstruksiyalarning korroziyasi ham sodir bo'ladi, madaniy va tarixiy yodgorliklar buziladi. Germaniya, shuningdek, Rossiyaning Yevropa hududlarini transchegaraviy kislotalashda asosiy hissa qo'shadi. Rossiya eksport qiluvchidan ko'ra transchegaraviy havo ifloslanishining "iste'molchisi" hisoblanadi.
To'rtinchi muammo - o'rmonlar maydonini qisqartirish. Yigirmanchi asrda. keng o'rmonlar, tropik o'rmonlarning yarmiga yaqini vayron qilingan. Agar o'rmonlarni kesishning mavjud sur'atlari saqlanib qolsa, XXI asr boshlarida ularning maydoni kamayadi. 40% ga. O'rmonlarning ahamiyati juda katta, ular kislorodning asosiy qismini ishlab chiqaradi, bu moddalarning yopiq aylanishini ta'minlashda muhim rol o'ynaydi, o'rmonlarning kesilishi tuproq eroziyasiga, o'simlik va hayvonot dunyosi xilma-xilligining pasayishiga, suvning buzilishiga olib keladi. havzalar, karbonat angidridning so'rilishining pasayishi, yoqilg'i va sanoat yog'ochlarining miqdori kamayishi. Dunyo o'rmonlarining 22% Rossiyaga to'g'ri keladi. O'rmon maydonlarining degradatsiyasi va qisqarishi jarayonlari ko'p jihatdan Janubiy Amerika, Osiyo va Tinch okeani sohilidagi mamlakatlarga xosdir.
Keyingi global muammo - biologik xilma-xillikning kamayishi. Mutaxassislarning fikricha, sayyora o‘zining biologik xilma-xilligining yarmini yo‘qotishi mumkin. Mumkin bo'lgan echimlar - milliy darajada alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar maydonini ko'paytirish, bu Germaniyada. Rossiyada bu ko'rsatkich juda past. Rossiya Federatsiyasining Qizil kitobiga noyob hayvonlar va o'simliklar ro'yxati kiritilgan bo'lib, ularning yo'qolishi so'nggi yillarda 1,6 baravar oshdi.
8 kun ichida qorindagi yog‘larni yo‘qoting! Bir oyda minus 27 kg!
Slimmer
Девушка засыпала со своим питоном, пока не заподозрила нечто
Новости24
Yer unumdorligining pasayishi, mineral resurslarning kamayishi, suv muammolari, demografik muammolar, oziq-ovqat ta'minoti va boshqalar kabi boshqa global ekologik muammolar ham mavjud. Qishloq xo'jaligi resurs bazasining degradatsiyasi muammolari resursning o'zi mavjudligi bilan hisoblanadi. Umuman olganda, qishloq xo'jaligi mavjud bo'lgan davrda 2 milliard gektar biologik mahsuldor tuproq yo'qolgan. Er resurslarini yo'qotishning asosiy sabablari tuproq eroziyasi, asosan nazoratsiz suv ta'minoti, tuproqning mashina degradatsiyasi (haddan tashqari konsolidatsiya, haydaladigan qatlam strukturasining buzilishi va boshqalar), shuningdek, tuproqning tabiiy unumdorligining pasayishi hisoblanadi. yer. Er degradatsiyasining eng jiddiy ko'rinishlaridan biri bu "texnogen cho'llanish" dir. Erning degradatsiyasi muammosi rivojlanayotgan mamlakatlarda monokulturalar ishlab chiqarish bilan chambarchas bog'liq. Qoida tariqasida, monokulturalar tuproqni tezda yo'q qiladi va kimyoviy o'g'itlardan foydalanish tufayli ekologik muammolar paydo bo'ladi. Bu, ayniqsa, Afrika mamlakatlari uchun xosdir (va boshqalar). Rossiyada ishlab chiqarish sohalarida barqaror pasayish tendentsiyasi mavjud.
Mineral resurslarning tugash muammosiga kelsak, neft zaxiralari 40 yilga, gaz 60 yilga, ko'mir 100 yildan sal ko'proqqa, simob 21 yilga va hokazo. Jahon hamjamiyatiga global iqtisodiy tizimni iqtisodiy o'sishga zarar etkazmagan holda uchta yo'nalishda: aholi o'sishini barqarorlashtirish, energiyaning muqobil manbalariga o'tish, shuningdek, qayta ishlash uchun etkazib beriladigan sanoat materiallaridan foydalanish orqali to'liq qayta qurish tavsiya etiladi.
Global zahiralar bo'yicha Yerda suv resurslarining katta ortiqcha miqdori mavjud, ammo ifloslanish tufayli foydalanishga yaroqsiz bo'lgan suv miqdori butun iqtisodiyot tomonidan iste'mol qilinadigan miqdorga deyarli teng. Insoniyat o'z ehtiyojlari uchun asosan chuchuk suvdan foydalanadi, uning hajmi 2% dan bir oz ko'proq va tabiiy resurslarning dunyo bo'ylab taqsimlanishi juda notekis. Dunyo aholisining 70% i istiqomat qiluvchi Yevropa, Osiyoda daryo suvlarining atigi 39%i toʻplangan. Dunyoning barcha mintaqalarida daryo suvining umumiy iste'moli ortib bormoqda. Suv etishmasligi uning sifatining yomonlashishi bilan kuchayadi. Sanoat, qishloq xo'jaligi va kundalik hayotda ishlatiladigan suv yomon tozalangan yoki umuman tozalanmagan oqava suvlar shaklida suv havzalariga qaytariladi. Hozirgi vaqtda ko'plab daryolar juda ifloslangan - Reyn, Dunay, Sena, Ogayo, Volga, Dnepr, Dnestr va boshqalar. Rossiyada suvlar maksimal 80% gacha tozalanadi, garchi suvni tozalashga imkon beruvchi zamonaviy texnologiyalar mavjud bo'lsa-da. 100%. Mamlakatimizda chuchuk suvlarning ifloslanishi davom etmoqda, keyingi yillarda nafaqat yer usti, balki yer osti suvlarining ham ifloslanishi ortib bormoqda. Oxirgi 50 yil ichida tijorat baliqlarining qimmatli turlarini ovlash qariyb 20 barobar, havzada esa 6 barobar kamaydi. Rossiyada Irkutsk viloyatining daryolari va ko'llari chuchuk suv ombori bo'lib, Kemerovo viloyati ikkinchi o'rinda turadi.
Mutlaqo ekologik vaziyatning yomonlashuvining barcha tendentsiyalari Rossiya hududiga tarqaldi. Bundan tashqari, Rossiya salbiy global ekologik tendentsiyalarni rivojlantirish, saqlash va mustahkamlashga katta hissa qo'shadigan mintaqalardan biri sifatida ishlaydi. Mamlakatda yalpi milliy mahsulot birligiga to'g'ri keladigan resurs va energiya iste'moli mamlakatlarga nisbatan 2-3 baravar, mamlakatlarga nisbatan 5-6 baravar yuqori. Rossiyaning tabiiy xususiyatlari bo'yicha ikkita qarama-qarshi nuqtai nazar mavjud. Hisob-kitoblarga ko'ra, suv-botqoq erlarning katta maydonlari ba'zi antropogen bosimlarning kuchayishiga yordam beradi. Boshqa yondashuvdan kelib chiqqan holda, Rossiyaning shimoliy, G'arbiy va Sharqiy Sibir va Uzoq Sharq, xuddi Skandinaviya kabi, Skandinaviya bilan birgalikda 13 million kvadrat metrni tashkil etadigan birinchi darajali muhitni barqarorlashtirish markazlari. km tayga va o'rmon-tundra.
Mashhur amerikalik tarixchi, Arizona universiteti professori Duglas Vayner 1920-1930-yillarda Rossiyaning ilmiy ekologik salohiyatini yuqori baholadi, chunki ular dunyoda birinchi marta ekologik jamoalarni o'rganish uchun hududlarni alohida muhofaza qilinadigan hududlar sifatida ajrata boshladilar. mamlakatimizda. Bu g‘oyani birinchi bo‘lib Sovet hukumati amalga oshirdi. Bundan tashqari, mamlakatimizda birinchi marta hududiy yerdan foydalanishni rejalashtirish va vayron bo‘lgan landshaftlarni qayta tiklash muhimligi anglab yetildi, bu ekologik tadqiqotlar asosida amalga oshirilishi lozim. Hozirgi vaqtda ushbu g'oyalar va kontseptsiyalar nafaqat Rossiyada, balki boshqa ko'plab mamlakatlarda qo'riqlanadigan tabiiy hududlar sohasidagi siyosatni ishlab chiqishda boshqariladi. Xuddi shu g'oyalar UNEP biosfera rezervati dasturida xalqaro e'tirofga sazovor bo'ldi.
Barqaror rivojlanish kontseptsiyasi yaratilganidan beri tanqid qilinib kelinmoqda, ammo shunga qaramay, u insoniyatning omon qolishining yagona haqiqiy kontseptsiyasi bo'lib qolmoqda. Global muammolarni hal etish, V.I.Vernadskiyning fikricha, noosfera shaxsi, ya'ni shakllangan ekologik dunyoqarash bilan yangi shaxsning shakllanishi bilan bog'liq. Bunday shaxsni shakllantirish vositasi statistik etika, ya'ni ekologik etik bo'lishi kerak.
Ekologik muammo tabiiy muhitning o'zgarishidir inson faoliyati natijasida tuzilishi va faoliyatining buzilishiga olib keladi tabiat ... Bu inson tomonidan yaratilgan muammo. Boshqacha aytganda, u insonning tabiatga salbiy ta'siri natijasida yuzaga keladi.
Ekologik muammolar mahalliy (ma'lum bir hudud ta'sir qiladi), mintaqaviy (ma'lum bir mintaqa) va global (ta'sir sayyoramizning butun biosferasiga ta'sir qiladi) bo'lishi mumkin.
Mintaqangizdagi mahalliy ekologik muammoga misol keltira olasizmi?
Mintaqaviy muammolar yirik mintaqalar hududlarini qamrab oladi va ularning ta'siri aholining katta qismiga ta'sir qiladi. Masalan, Volganing ifloslanishi butun Volga mintaqasining mintaqaviy muammosidir.
Polesie botqoqlarining drenajlanishi Belarus va Ukrainada salbiy o'zgarishlarga olib keldi. Orol dengizi suv sathining oʻzgarishi butun Markaziy Osiyo mintaqasi uchun muammo hisoblanadi.
Global ekologik muammolar butun insoniyat uchun xavf tug'diradigan muammolarni o'z ichiga oladi.
Sizningcha, global ekologik muammolardan qaysi biri ko'proq tashvish uyg'otadi? Nega?
Keling, insoniyat tarixi davomida ekologik muammolar qanday o'zgarganiga qisqacha nazar tashlaylik.
Aslida, ma'lum ma'noda, insoniyat rivojlanishining butun tarixi biosferaga tobora kuchayib borayotgan ta'sir tarixidir. Darhaqiqat, insoniyat o'zining progressiv rivojlanishida bir ekologik inqirozdan ikkinchisiga o'tdi. Ammo qadimgi davrlardagi inqirozlar mahalliy xususiyatga ega edi va atrof-muhit o'zgarishlari, qoida tariqasida, qaytarilmas yoki odamlarni butunlay o'lim bilan tahdid qilmas edi.
Yigʻish va ovchilik bilan shugʻullangan ibtidoiy odam oʻzi bilmagan holda hamma joyda biosferadagi ekologik muvozanatni buzdi, tabiatga oʻz-oʻzidan zarar yetkazdi. Birinchi antropogen inqiroz (10-50 ming yil oldin) ovchilikning rivojlanishi va yovvoyi hayvonlarning haddan tashqari ovlanishi bilan bog'liq bo'lib, mamont, g'or sherlari va ayiqlar er yuzidan g'oyib bo'lib, ov harakatlari olib borilgan. kromanyonlar tomonidan boshqarildi. Ayniqsa, ibtidoiy odamlarning olovdan foydalanishi ko'p zarar keltirdi - ular o'rmonlarni yoqib yuborishdi. Bu daryolar va yer osti suvlari darajasining pasayishiga olib keldi. Yaylovlarda haddan tashqari o'tlash Sahroi Kabirning paydo bo'lishida ekologik oqibatlarga olib kelgan bo'lishi mumkin.
Keyin, taxminan 2 ming yil oldin, sug'oriladigan dehqonchilikdan foydalanish bilan bog'liq inqiroz yuz berdi. Bu juda ko'p miqdordagi gil va sho'rlangan cho'llarning rivojlanishiga olib keldi. Ammo shuni inobatga olaylikki, o'sha paytlarda Yer aholisi kam edi va, qoida tariqasida, odamlar hayot uchun qulayroq bo'lgan boshqa joylarga ko'chib o'tish imkoniyatiga ega edi (hozir buni amalga oshirish mumkin emas).
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida biosferaga ta'siri kuchaydi. Bu hayvonlarning ko'plab turlarini yo'q qilish (masalan, Amerika bizonining taqdirini eslang) va keng hududlarni dala va yaylovlarga aylantirish bilan birga bo'lgan yangi erlarning o'zlashtirilishi bilan bog'liq. Biroq, insonning biosferaga ta'siri 17-18-asrlardagi sanoat inqilobidan keyin global miqyosga ega bo'ldi. Bu vaqtda inson faoliyati ko'lami sezilarli darajada oshdi, buning natijasida biosferada sodir bo'layotgan geokimyoviy jarayonlar o'zgara boshladi (1). Ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan bir qatorda, odamlar soni keskin ko'paydi (1650 yildagi 500 milliondan, sanoat inqilobining shartli boshlanishi - hozirgi 7 milliardgacha) va shunga mos ravishda oziq-ovqat va sanoatga bo'lgan ehtiyoj. tovarlar, ortib borayotgan miqdorda yoqilg'i , metall, avtomobillar. Bu XX asr o'rtalarida ekologik tizimlarga yukning tez o'sishiga va bu yuk darajasining oshishiga olib keldi. - XXI asr boshlari. kritik qiymatga yetdi.
Ushbu kontekstda odamlar uchun texnik taraqqiyot natijalarining nomuvofiqligini qanday tushunasiz?
Insoniyat global ekologik inqiroz davriga kirdi. Uning asosiy tarkibiy qismlari:
sayyora ichki qismidagi energiya va boshqa resurslarning tugashi
issiqxona effekti,
ozon qatlamining emirilishi,
tuproq degradatsiyasi,
radiatsiya xavfi,
ifloslanishning transchegaraviy uzatilishi va boshqalar.
Insoniyatning sayyoraviy tabiatdagi ekologik halokat sari harakatlanishi ko‘plab faktlar bilan tasdiqlanadi.Odamlar doimiy ravishda tabiat tomonidan foydalanilmaydigan birikmalar sonini to‘plashmoqda, xavfli texnologiyalarni ishlab chiqishda, ko‘plab pestitsidlar va portlovchi moddalarni saqlash va tashishda, atmosfera, gidrosfera va tuproqni ifloslantirmoqda. . Bundan tashqari, energiya salohiyati doimiy ravishda oshib bormoqda, issiqxona effekti rag'batlantiriladi va hokazo.
Biosferaning barqarorligini yo'qotish (voqealarning abadiy yo'nalishini buzish) va uning yangi holatga o'tish xavfi mavjud bo'lib, bu insonning mavjudligi ehtimolini istisno qiladi. Sayyoramizdagi ekologik inqirozning sabablaridan biri inson ongining inqirozi ekanligi ko'pincha aytiladi. Bu haqda qanday fikrdasiz?
Do'stlaringiz bilan baham: |